Jarso

Qabiilka Jaarso wuxuu dagaa wadanka Ethiopia gaar ahaan kililada somalida iyo ka oromada , magaaloyinka ay asal ahaan u dagan , Harar , shawa Diredawa, Jinacsani, tulli guled, jigjiga, Ejersa Goro, Muliso, Mudhi Daawe, Horufadhi , jinacsani, Gursum, Bombas, Ordo, Hawaday,Fayaanbiro, Qundhudho.Fayaan Hujubo, Kombulsho, Haramaya, Diridawa, Dadar, Chiro , Daaru Laabu , Dhangago , qaybo ka mid ah Awash, Shawa , Walaga iyo gobolada Jarar, Baali, Daawe dun dun cadiyo Liibaan]] sidoo kale dalalka Somaliland iyo Soomaaliya .

Umada Jaarso waa umad taariikh wayn ku leh Geeska Afrika waana qabiilki ugu hor yeeshay boqortooyo maamuli jirtay in badan oo ka mid ah wadanka Ethiopia Waxaana la odhan jiray Jaarso Sultanate boqortooyadani waxay kulmin jirtay oo hoos imaan jiray dhawr boqortooyo oo caanka ah Geeska Afrika ilaa hadana taariikhdooda lagu barto kuliyadaha, jaamacadaha iyo iskoolada wadanka Ethiopia waxaana ka mid ahayd boqortooyadii waynayd ee la odhan jiray Sultanate of Dawaro ee uu Amiirka ka ahaa Sheekh Ḥaydar (Haydara), (Dawaro waa beel ka mid ah qabiil waynaha Jaarso ), Boqortooyadaasi waxay lahayd xeer caan ahaa oo ay ku maamuli jirtay in badan oo ka mid ah dalka ethiopia xeerkaas oo loo yaqaan xeerka ilaa iyo hadana ay isku maamulaan dadka ku aftirsada qabiil waynaha .

Taariikh

Fir iyo Isir ahaan Beesha Jaarso wax ay Ka soo jeedaa beelaha Dir khaasatan Cali Madaxweyne Dir, in kastoo Qaybo badan oo dhulkeeda kamid ah ay Maamul ahan Oromia hoos taagan.

Qabiilka Jaarso 80-85% wuxuu dagaa Dhulka u dhaxeeya Ismaamulada 5aad iyo kan 4aad ee dalka Ethiopia. Dhulka ay beeshani dagto waxa ku yaala Harooyin ama biyo xidheeno waawayn sida:- Biyo xidheenka Gideya ama Giba. Daraasad lagu sameeyay dhulka Jaarso (waxaa la soo sheegay 1995/96) waxay muujinaysaa in 23.3% ay tahay Dhul beereed, 5.7% daaq, 21.6% kayn, 49.4% soo hartayna tahay deegaan ama haddii si kale loo dhigo aan la isticmaali karin.

	Beeraha (1995/96)	Boqolkii imisa %
1.	Jaad	29%
2.	Khudaar	20,5%
3.	Xasiid	19,3%
4.	Garow	15,1%
5.	Daaq	16,1

Waxa kale uu dhulka beeshani caanku yahay xeerka soo jireenka ah ee lagu magacaabo Badhaase Midde ama Xeerka Jaarso. Xeerkan waxa oo lagu aas aasay tuulada qadiimiga ah ee lagu magacaabo Foqosho (Tuli Foqosho). Wuxuu u kala baxa Laba Qaybood (Laamood) oo kala ah 1 Dhal iyo 2 Dhul.

Xeerka Dhal:

Xeerka Dhal waxa lagu Maamulaa ama waxa lagu maamuli jiray isla Jaarso gudaheeda. Waxana ugu muhiimsana 3 Qaybood (Lamood) oo kale ah:-

1. Dhiiga (Dhiig, Hanti, Dagaal iyo Qaniimo)

2. Dhulka (Daaqsin, Beer iyo Biyo)

3. Xukunka (Saldanad, Boqor, Ugaas, Caaqil iyo Amiir)

Jifooyinka Qabiilka Jaarso xukunka way qaybsadan, waxana ugu saamayn badan 3 xubin. Sultan, Boqor iyo Caaqilka ama Ameer.

• FG. Qabiilka Jaarso Tariikhda waligeed Garaad ma yeelan. Madaama ay garaadnimadu badanaa Dhiig iyo Abtir midna ku imaanin.

Xeerka Dhul:

Xeerka Dhul waxa lagu kala saari jiray qabiilada kale ama kuwa jaarka la ah Qabiilka Jaarso. Iyagoo intii u dhaxaysay qarnigii 12aad ilaa dabayaaqadii 17aad usoo doonan jiray Cadaalad imaana jiray Tuulada marar iyo Muliso si loogu kalo saaro marka ay is qabtaan dhexdooda iyagoo odhan jiray waa in aynu ku kala baxnaa xeerka Jaarso ama Xeer Jajab oo markaa loola jeedo xeerarka yar yar ee gayiga aan caanka ka ahayn.

Beelwaynta Jaarso waxay u kala baxdaa:

Jaarso wuxuu dhalay (6) wiil sida la sheegana Sadex waa isku bah, sadexda kalana waa isku bah waxaana loo kala qaybiya Labada Bahood: Bah Midig iyo Bah Bidix.

-Bah Bidix

1. Beesha Dhaqo (Warra Dhaqo)
2. Beesha Sayo (Warra Sayo )
3. Beesha Ooge (Warra Ooge) oo gurdambasyka ama yaraanka ah.

-Bah Midig

1. Beesha Walaabi
2. Beesha Dawaro
3. Beesha Cali (Ormane) oo curadka ah

FG:- Erayga `Waro` waa eray oromo ah wuxuuna la minco yahay `Reer´. Qabiilada Qarnigii 15aad sida xun ula daglaamay Abyssinia ayaa marka ay oromadu Jilbahooda ama Jifooyinkooda tilmaamayso odhan jirtay erayga 'Warro' oo micnihiisu yahay reer. Reeraha ay ula baxeen waxa kamida Akisho, Ciise gurgura, Karanle, iyo Bersuug

1. Beesha Dhaqo waa (7) Jilib

*Akaako 

*Yan’a 
  -Haamo
  -Dhibayo
  -(mana) Habar Alaale 
  -(mana) Habr Xaliimo 

*Yaxya (yayo) Igi
  -Obaro
  -Adam (aadan)
  -Carafo 

*Maxamed

*Yaxya (yayo) Guyo
  -Dheeko 
  -Obare
  -Cilaamo  

*Areelo

*Karayu

2. Beesha Sayo waa 3 jilib

*Reer Buuko
*Abayu
*Ormo

3. Beesha walaabi waa 3 jilib

*Cusmaan 
*Cumar 
*Baalcad 
 

4. Beesha Dawaro waa 3 Jilib

*Heebaano    
*Botor 
*Boro (bare)           

5. Beesha Ormo (Cali) waa 3 jilib

*Xaamud 
*Cali
*Wara Diyo (Wardey)
           

6.Beesha Oogo waa 7 jilib

 *Itaaye 
 *Yayo
 *Abayi
 *reer baho timu 
  -reer Jiiro 
  -reer Barale 
  -reer Uwako 
  

* == Beelwaynta Jaarso waxay u kala baxdaa: ==

Jaarso wuxuu dhalay (6) wiil sida la sheegana Sadex waa isku bah, sadexda kalana waa isku bah waxaana loo kala qaybiya Labada Bahood: Bah Midig iyo Bah Bidix.

-Bah Bidix

1. Beesha Dhaqo (Warra Dhaqo)
2. Beesha Sayo (Warra Sayo )
3. Beesha Ooge (Warra Ooge) oo gurdambasyka ama yaraanka ah.

-Bah Midig

1. Beesha Walaabi
2. Beesha Dawaro
3. Beesha Cali (Ormane) oo curadka ah

FG:- Erayga `Waro` waa eray oromo ah wuxuuna la minco yahay `Reer´. Qabiilada Qarnigii 15aad sida xun ula daglaamay Abyssinia ayaa marka ay oromadu Jilbahooda ama Jifooyinkooda tilmaamayso odhan jirtay erayga 'Warro' oo micnihiisu yahay reer. Reeraha ay ula baxeen waxa kamida Akisho, Ciise gurgura, Karanle, iyo Bersuug

• Sadexda bah-midig sida ay taariikhda iyo wax garadka beeshuba sheegaan waxaa dhashay islaan Oromo ah.

Waxayna kala yihiin sidan: 1.Dawaro 2.Walaabi 3.Cali (ORMO)

• Sadexda bah-bidix sida ay taariikhda iyo wax garadka beeshuba sheegaan waxaa dhashay islaan Xabishiyad ah.

Waxzyna kala yihiin sidan:

1.DHAQO 2.SAYO 3.OOGE

FG:- TARIIKHDA SAXDA AH EE CIDA DHASHAY LAMA HAYO, LKN TAARIKHAHA QAAR AYA SHEEGA. IN MAGACA BAH MIDIG UU BAXAY, KADIB MARKII UU ODAYGA JAARSO U YEEDHAY 6DA CARUUR EE UU DHALAY. WALABI,DAWARO IYO CALI WAXAY ISKA SOO HORAYSIIYEEN LUGTA MIDIG KA HOR GALIDA GURIGA. HALKA DHAQO, SAYO IYO OOGE AY IYAGUNA LUGTA BIDIX SOO HORAYSIIYEEN.