Uurdil
Uurdil (ingiriis: abortion) waa joojinta uurjiifka iyadoo la saaro ama laga saaro embriyoonka ama ilmo-galeenka. Magacyadeeda kale wa soo-xaadhista uurjiifka, iska-soo-rididda uurjiifka, iska-soo-xaaqida uurjiifka. Uurdilka ee dhaca iyada oo aan faragelin lahayn waxaa loo yaqaan "uurdil iskadhaca", ama "uurdil gujayn" ama "afkuxuuble"; kuwaas oo dhacda ku dhawaad 30% ilaa 40% dhammaan rimmanaanta iyo uurlahaanshaha. Markii tallaabooyin si gaar ah loogu qaado in la joojiyo xaammilka, waxaa loo yaqaanaa "uurdil bareer," ama si ka yar loo adeegsado "dhalashada bareer ee la keenay". Erayga aan wax laga beddelin ee "uurdilka" guud ahaan waxa uu tixraacayaa uurdilka ee bareer ah. Sababaha ugu badan ee loo doorbido uurdilka waxaa ka mid ah waqtiyada dhalmada iyo maareynta cabbirka qoyska. Sababaha kale ee la soo sheegay waxaa ka mid ah caafimaadka hooyada, awood la’aanta lagu dhaqaaleeyo ilmaha, rabshadaha guriga, taageero la'aan, dareemidda inay aad u yar yihiin, rabitaanka inay dhammaystiraan waxbarashada ama horumariyaan xirfad, iyo inaanay awoodin ama doonayn inay koriyaan ilmo ka dhalan kara kufsiga ama incest.
Marka si sharci ah loogu sameeyo bulshooyinka warshadaysan, uurdilka ee la keeno waa mid ka mid ah hababka ugu ammaan badan ee daawada (dhanka hooyada). Dilalka uurka ee aan ammaan ahayn—kuwa ay sameeyaan dadka aan lahayn xirfadaha loo baahan yahay, ama goobaha aan ku filnayn kheyraad—ayaa mas'uul ka ah 5-13% dhimashada hooyada, gaar ahaan dunida soo koraysa. Si kastaba ha noqotee, daawada uurka ee is-maamulka ayaa si aad ah waxtar u leh oo ammaan ah inta lagu jiro saddexda bilood ee hore. Xogta caafimaadka dadweynaha ayaa muujineysa in sameynta uurdilka ee ammaan ah iyo helitaanka sharciyeynta ay dhimashada hooyada hoos u dhigto.
Hababka casriga ah waxay isticmaalaan dawo ama qalliin uurdilka. Dawo mifepristone (RU-486) oo isku dhafan prostaglandin waxay u muuqataa inay tahay sida qalliinka waxtar leh oo ammaan ah inta lagu jiro saddexda bilood ee hore iyo kuwa labaad ee uurka. Farsamada qalliin ee ugu badan waxay ku lug leedahay ballaarinta ilinka ilma-galeenka iyo isticmaalka qalab nuugista. Xakamaynta dhalmada, sida kiniinka ama qalabka gudaha uurka, waxaa loo isticmaali karaa isla marka uu dhamaado uurdilka. Marka si sharci ah oo ammaan ah loogu sameeyo haweeney doonaysa, uurdilka ee la keeno ma kordhiyo khatarta dhibaatooyinka caafimaad ee muddada dheer ama maskaxeed. Dhanka kale, uurdilka ee aan ammaan ahayn ee ay sameeyaan dadka aan xirfad lahayn, qalab khatar ah, ama goobaha nadaafad darran waxay sababaan dhimashada 22,000 ilaa 44,000 iyo 6.9 milyan oo qaadista isbitaalka sanadkii. Ururka Caafimaadka Adduunka ayaa sheegay in "helitaanka daryeelka uurdilka ee sharciyeysan, ammaan ah oo dhameystiran, oo ay ku jirto daryeelka ka dib uurdilka, uu muhiim u yahay gaaritaanka heerka ugu sarreeya ee caafimaadka galmada iyo taranka." Taariikh ahaan, dilalka uurka ayaa lagu sameeyay isticmaalka dawooyinka dhirta, agabyada fiiqan, masaajidda xooggan, ama habab dhaqameed kale.
Ku dhawaad 73 milyan oo dilal uurka ah ayaa sanadkiiba la sameeyaa adduunka, iyadoo ku dhow 45% ay yihiin kuwa aan ammaan ahayn. Heerarka dilka uurka wax yar ayey is beddeleen intii u dhaxaysay 2003 iyo 2008, ka hor intii aanay hoos u dhicin ugu yaraan labaatameeyo sannadood iyadoo helitaanka qorsheynta qoyska iyo xakamaynta dhalmada ay kordheen. Laga bilaabo 2018, 37% dumarka adduunka ayaa heli kara dilka uurka sharci ahaan iyada oo aan la xaddidin sababta. Dalalka oggol dilka uurka ayaa leh xadeynno kala duwan oo ku saabsan sida goor dambe ee uurka dilka uurka la oggol yahay. Heerarka dilka uurka ayaa la mid ah dalalka xaddidaya dilka uurka iyo dalalka si ballaaran u oggolaanaya, in kasta oo tani ay qayb ka tahay sababta oo ah dalalka xaddidaya dilka uurka ay inta badan leeyihiin heerar sare oo uur aan la qorshayn.
Adduunka, waxaa jiray shaac weyn oo ku janjeera helitaanka sharciyeysan ee dilka uurka tan iyo 1973, laakiin weli waxaa jira dood ku saabsan arrimaha anshaxa, diinta, akhlaaqda, iyo sharciga. Kuwa ka soo horjeeda dilka uurka ayaa inta badan ku dooda in embriyoonka ama ilmo-galeenka uu yahay qof leh xuquuqda nololeed, sidaas darteedna waxay u barbar dhigaan dilka uurka dil. Kuwa taageersan sharciyeynta dilka uurka ayaa inta badan ku dooda in ay tahay xuquuqda taranka ee haweeneyda. Kuwa kale waxay u janjeedhaan in dilka uurka sharciyeysan oo la heli karo uu yahay tallaabo caafimaad dadweyne. Sharciga dilka uurka iyo aragtida habka ayaa ku kala duwan adduunka. Dalalka qaar ayaa dilka uurka u oggolaanaya, waxaana haweenku leeyihiin xuquuqda inay go'aansadaan dilka uurka. Meelo qaar, dilka uurka waa sharci kaliya xaaladaha gaarka ah sida kufsiga, incest, defektooyinka ilmaha, saboolnimada, iyo khatarta caafimaad ee haweeneyda.