Wardey
| Meelaha ay ku badan yihiin | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Webiga Tana Kenya iyo Jubaland | ||||||
| ||||||
| Luqada | ||||||
| Diinta | ||||||
Wardey waa beel ka mid ah beelaha Soomaaliyeed oo ka tirsan qoyska Direed gaar ahaan beesha Madaxweyne Waxaa laga helaa koonfurta Soomaaliya (Jubbada Hoose) iyo bariga Kenya badiyaa hareeraha wabiga Tana , sidoo kale waxaa laga helaa qaybo ka mid ah Itoobiya Beesha Wardey waa beel xoolo dhaqato ah . Waxay inta badan ku nool yihiin Gobolka Webiga Tana iyaga oo weheliya bulshada Orma . Waxay ku hadlaan afka Soomaaliga waxayna ku dhaqmaan diinta Islaamka.
Qaybinta
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Wardey waxay ku kala nool yihiin magaalooyinka Garsen , Afmadow , Kismaayo , Dhoobley iyo Bangaal .
Taariikhda hore
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Wardey waa dadkii ugu horeeyey ee dagan deegaanada Jubbaland, halkaas oo uu ka talin jiray mid ka mid ah boqoradii ka soo jeeday beesha Wardeey Cali oo magaciisa la oran jiray Waamo. Taariikh ahaan kooxda Wardey iyo Orma waxay ahaayeen hal waxaana loo yaqiin Ormo/Warra Dayya oo ah halka uu ka soo jeedo magaca Wardey. Horraantii qarnigii 19-aad waxay ku sugnaayeen heerkii ugu sarreeyey markii ay degeen ku dhawaad dhammaan daanta galbeed ee webiga Jubba oo dhanka bari ka xiga xuduudka saldanadii Geledi ee xoogga badnayd . Galbeedka Jubaland (qiyaastii Waqooyi iyo Bari Kenya iyo Koonfur Galbeed Soomaaliya) Dabayaaqadii qarnigii 19-aad ayaa Soomaalida Daarood gaar ahaan Ogadenia iyo qabiilada Mareexaan waxay u sii gudbeen dhanka koonfureed ee wabiga Daawa . Isku daygii ugu horreeyay ee 1842-kii wuu fashilmay, laakiin 1844-kii ayay mar kale isku dayeen waxaana loo oggolaaday inay macaamiil ahaan u galaan (shegat) Daaroodku waxa ay noqdeen xoolo-dhaqato loo ogolyahay in ay xoolahooda dhawraan. Kadibna macaamiishani waxay si tartiib tartiib ah u xoojiyaan tiradooda ilaa ay ka gaareen sinnaanta ama xitaa ka sarreeya dadkii asalka ahaa. Abbaarihii 1865kii, markii cudurka furuqa uu wiiqay Warra Daya, waxaa soo weeraray Daarood oo Waqooyi ka yimi iyo in yar oo Kamba ah oo Galbeed ka yimid iyo Maasai oo Koonfur ka yimid. 1867-kii Somalidu waxay ku casuuntay odayaashii reer Warra Daya si ay nabadeed ugu sameeyaan. Si kastaba ha ahaatee, xaflada ayaa noqotay mid gaadmo ah oo kumannaan lagu laayay. Duulaan aad u ballaaran oo Soomaali ah ayaa daba socday deeqdaas, waxaana aakhirkii dhacay isu-soo-bax ballaaran oo lagu sameeyay dadka reer Wardey
Ka dib
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Inta badan Warra Daya oo soo haray ayaa lagu qasbay in ay ka gudbaan wabiga Tana oo ay gabaad ka raadsadaan daanta koonfureed iyo bari ee Tana River. Rag badan oo Orma ah ayaa la dilay waxaana lagu qiyaasay 8,000 oo haween iyo caruur ah Si loo ilaaliyo inta ka hartay Warra Daya ee xorta ah ee ku taal daanta bari ee Tana ee Soomaalida, 1909kii intii yarayd ee ka hadhay Warra Daya ee daanta bari ee Tana waxa Ingiriisku u raray daanta galbeed. Warra dayacan oo ku yaala daanta galbeed ayaa loo bixiyay Tana Orma oo maanta ka soocan kooxda Wardey.
Aqoonsiga Wardey
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Mar ay Orma u qaxeen daanta galbeed ee Tana River, intii ku hartay aagga Jubba iyo dhanka bari ee wabiga Tana waxaa loo yaqaan Wardey oo macaamiil u ahaa Soomaalida. Si kastaba ha ahaatee, halkan waxaa si joogto ah looga dooday in Ingiriisku iska indhatiro addoonsiga ka jira Jubbooyinka iyo in uu tallaabo ka qaado. Degmada Tana River iyo gobolka Waqooyi Bari, doodan ayaa diiradda lagu saaray mowqifka Orma-ga la macaamilka ah ee bulshada Soomaaliyeed. Waxaa caddaatay in macaamiisha Orma aysan u noqon macaamiil rabitaankooda xorta ah, dhab ahaantiina ay ahaayeen addoomo oo aysan ka tagi karin Soomaalida. Maadaama macaamiishan Orma ay ahaayeen, ilaa iyo inta ay u hoggaansamaan bixinta abaal-marin iyo soo-jeedin 'astaan' ah, oo badanaa loo oggolaaday inay ku noolaadaan tuulooyinkooda oo ay xoolahooda haystaan. In yar oo Ingiriiska cadaadis saaray ayaa Soomaalidii ogolaatay heshiiskii Soomaalida iyo Oromada, kaas oo dhigayay in Ormadu ay u noqon karaan walaalahood dhinaca kale ee uu Tana, waase haddii ay kala badh xoolahooda uga tagaan Soomaalida. Heshiiskani waxa kale oo uu si cad u tilmaamay in Soomaalidu ay ku ekaato banka ay ku leedahay Tana Tiro wanaagsan oo ka mid ah Orma addoonsiga ayaa soo laabtay, laakiin maadaama Ingiriisku lahaa awood ciidan oo xaddidan, ma aysan awood u lahayn inay dammaanad qaadaan soo noqoshada dhammaan Orma oo doonayay inay ka gudbaan webiga. Markii hore dadkan soo-galootiga ah waxaa loogu yeeri jiray Wardey, oo sidoo kale loo qoray Waridei Wardeh iyo Wardei, iwm, waxayna dib ugu biireen Orma jira. Si kastaba ha ahaatee 1939-kii Soomaalidu waa ay beenisay heshiiskaas, mana jirin Wardey oo soo laabtay ilaa xorriyadda ka dib. 1971-kii Madaxweyne Kenyatta wuxuu si rasmi ah u soo dhaweeyay Wardey. Hadda ereyga Wardey waxaa inta badan loo adeegsadaa macaamiisha soo laabatay xorriyadda ka dib . Badankoodu kuma hadlaan Orma. Kuwii dib u haajiray waagii gumeysiga waxaa la yiraahdaa Orma. Maanta af-soomaali bay ku hadlaan oo dhaqan Soomaaliyeed bay leeyihiin, iyagoo qabiilka Dir sheeganaya oo isu haysta inay Soomaali uga dhow yihiin Orma.
Dadweynaha
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Tirooyinka hore ee dadweynaha Wardey lama heli karo. Waxaa lagu tiriyey Orma hoostiisa. Dawladdii gumaystaha Kenya waxay ku qiyaastay tirada Orma 1926-kii 2,394. Sannadkii 1932-kii waxaa lagu qiyaasay 5,000. Korodhkaas waxaa sabab u ahaa soo laabashadii Wardey. Tirakoobkii ugu horeeyay ee Orma wuxuu dhacay 1962. 1979 waxa lagu qiyaasay 32,000 Intii u dhaxaysay 1969 iyo 1979 kororkoodu wuxuu ahaa 96%. Korodhkan weyn ayaa mar kale sabab u ahaa soo laabashada Wardey Sannadkii 2009kii Orma waxaa lagu tiriyey 74,146. Sannadkii 2019 waxay tiradoodu ahayd 158,993. Markii ugu horeysay qeybta Wardey ayaa la helay qeybta ugu weyn Orma iyo 65,965 Orma waxay isu soo saareen Wardey.
Geed qabiil
[wax ka badal | wax ka badal xogta]- Wardey
- Bareytimo
- Irdiid
Dad xusid mudan
[wax ka badal | wax ka badal xogta]- Dr Nassir Nuux Abdi oo hore u soo noqday Xildhibaanka laga soo doorto degmada Bura ahna afhayeenkii ugu horeeyay ee baarlamaanka ismaamulka webiga Tana .
- Mudane Ibrahim Sane Ex Xildhibaan Garsen Constituency , Tana River , Kenya .
- Boqor Waamo waxa uu ahaa Boqor Soomaaliyeed oo hore u xukumi jiray Jubaland
- Mudane Yacquub Cadow Kuno - Xildhibaanka hadda ee Bura
- Maxamed Sheekh Cabdi Galgalo – Xildhibaankii ugu horeeyay ee Beesha Wardey.
- Hegano Usman Warday, askari Adal Sultanate
Tixraac
[wax ka badal | wax ka badal xogta]https://web.archive.org/web/20131121153548/http://www.knbs.or.ke/censusethnic.php