Dagaalkii Dunida Kowaad

Template:Savaş bilgi kutusuDagaalkii Dunida Kowaad

Dagaalkii 1aad ee dunidu wuxuu ahaa dagaal caalami ah oo xuddun u ahaa Yurub kaasoo bilaabmay July 28, 1914 wuxuuna dhamaaday Noofambar 11, 1918.[3] II. Waxaa loo yaqaanay Dagaalkii Adduunka ama Dagaalkii weynaa[xigasho] ilaa Dagaalkii Labaad ee Adduunka (1939-1945). Boqortooyadii Cusmaaniyiinta, oo ka mid ahayd dhinacyadii dagaalka ka qayb galay, waxa loogu yeedhi jiray Dagaalkii Guud (Ottoman: حرب عمومی), oo macnaheedu yahay “Dagaal Guud”, oo caan ku ahaa Abaabulka.[4]. Dagaalkan waxa loo yaqaan dagaalkii Yurub ee saxaafadda Maraykanka ilaa uu Maraykanku ku biiray dagaalka 1917.[5] Dhinacyada dagaallamaya waxay ku dagaalameen inta badan Yurub, Caucasus, Ameerika, Bariga Dhexe iyo qaybo ka mid ah Afrika iyo Aasiya.

Waxaa dagaalka ka qayb qaatay quwadihii waaweynaa ee wakhtigaas iyagoo u kala qaybiyey laba dhinac oo la kala odhan jiray "Entente" iyo "Alliance"[6]. Awoodaha Isbahaysiga; Waxay udub dhexaad u tahay Triple Entente ee u dhexeeya Boqortooyada Ingiriiska, Jamhuuriyadda Faransiiska, iyo Boqortooyada Ruushka. Isbahaysigu wuxuu leeyahay; Waxay udub dhexaad u tahay Isbahaysiga Saddex-geesoodka ah ee u dhexeeya Boqortooyada Jarmalka, Boqortooyada Austro-Hungary, iyo Boqortooyada Talyaaniga; laakiin Talyaanigu ma uusan gelin dagaalka sababtoo ah Awstaria-Hungary ayaa weerar ka dhan ah heshiiska.[7] Isbahaysigan ayaa dib loo habeeyey (Talyaani waxa uu ku biiray Quwadaha Isbahaysiga 1915) waxana la balaadhiyey markii ay dawlado cusub soo galeen dagaalka.[8]

Ugu dambeyntii, 70 milyan oo ciidan ah, oo ay ku jiraan 60 milyan oo reer Yurub ah, ayaa loo abaabulay dagaalkan, mid ka mid ah dagaalladii ugu weynaa ee taariikhda.[9] [10] In kasta oo horumarka baaxadda leh ee halista ah ee hubka ay uga mahadcelinayaan tignoolajiyada cusub, ku dhawaad 9 milyan oo qof oo ka qaybqaatay dagaalka ayaa naftooda ku waayey natiijada la'aanta isku midka ah ee horumarka difaaca iyo dhaqdhaqaaqa. Haddaba, dagaalkani waxa uu noqday dagaalkii 5-aad ee khasaaraha ugu badan ka soo gaadho taariikhda adduunka, waxana uu horseeday isbeddello siyaasadeed iyo kacdoonno badan oo dawladihii ka qaybqaatay dagaalka.[11]

Sababta kale ee dagaalka ayaa ah siyaasadaha dibadda ee Imperialist ee muddada dheer ee quwadaha waaweyn ee Yurub: Boqortooyada Jarmalka, Boqortooyada Australiya-Hungary, Boqortooyada Cusmaaniyiinta, Boqortooyada Ruushka, Boqortooyada Ingiriiska, Boqortooyada Talyaaniga iyo Jamhuuriyadda Faransiiska. Dilkii Archduke Franz Ferdinand, oo ah dhaxalka carshiga Austro-Hungary, oo uu geystay nin waddaniyiin ah oo Serbian ah oo lagu magacaabo Gavrilo Princip bishii Juun 28, 1914, magaalada Sarajevo, ee caasimadda gobolka, waxay ahayd dhacdadii dagaalka kicisay. Dhacdada ka dib, Boqortooyadii Austro-Hungary waxay u dirtay amar kama-dambays ah Boqortooyada Serbia.[12][13] Ugu dambeyntiina, markii uu shaqeynayey nidaamka isbaheysiga oo soo dhisnaa muddo tobanaan sano ah, quwadihii ugu muhiimsanaa ee Yurub waxay isku arkeen dagaal dhowr toddobaad gudahood ah, dagaalkuna wuxuu ku faafay adduunka oo dhan iyada oo loo marayo gumeysi.

Isku dhacyadu waxay ka bilowdeen duullaankii Austria-Hungary ee Serbia bishii Luulyo 28, [14] [15] waxaana ku xigay duullaankii Jarmalka ee Belgium, Luxembourg iyo Faransiiska, iyo weerarkii Ruushka ee Jarmalka. Markii uu istaagay socodkii Jarmalku ku socday ee Paris, dagaalkii ka socday Jabhadda Galbeedku waxa uu isu beddelay dagaal jeex-jeex ah, xaaladduna wax badan iskamay beddelin illaa 1917kii. Dhinaca bari, ciidamada Ruushku waxay si guul leh ula dagaallameen ciidamadii Austro-Hungary, laakiin waxaa iska caabiyay ciidamadii Prussian Bari, Polish iyo Jarmalka.

Waxaa la furay wajiyo dheeraad ah markii Boqortooyada Cusmaaniyiinta ay soo gashay dagaalka 1914, Talyaaniga iyo Bulgaria 1915, iyo Romania 1916. Ruushka oo uu maamuli jiray taliskii Tsarist, ayaa ka baxay dagaalka markii uu burburiyay Kacaankii Bolshevik 1917kii. Ka dib weerarkii Jarmalku ku qaaday Jabhadda Galbeedka 1918-kii, xulafadu waxay Jarmalku ku celiyeen weerarro is-daba joog ah, ciidamada Maraykankuna waxay bilaabeen inay galaan dhufeysyada. Halkaa marka ay marayso, Jarmalkii oo dhibaato kala kulmay kacdoonayaashiisii, waxa uu aqbalay cududkii 11-kii November, 1918-kii, kaas oo hadhow taariikhda u geli doona "Maalinta Ciidanka". Sidaas darteed, dagaalku wuxuu ku dhammaaday guul ay ka gaareen xulufada.

Xaalada dadka rayidka ah ayaa noqotay mid aad u qalafsan sida kuwa hore ee dagaalka, iyadoo dhinacyadii dagaalamay ay isku dayeen in ay awoodooda iyo dhaqaale ahaanba u abaabulaan dagaal dhan walba ah. Dhammaadkii dagaalka, afar ka mid ah quwadaha waaweyn ee Imperialist, Germany, Russia, Austria-Hungary iyo Boqortooyadii Cusmaaniyiinta, ayaa la waayay taariikhda. Dhaxal-sugaha Boqortooyada Jarmalka iyo Ruushka waxay la kulmeen khasaare baaxad leh oo dhuleed; Boqortooyadii Austro-Hungary iyo Cusmaaniyiinta ayaa gebi ahaanba burburay.

Khariidadda Yurub ayaa dib loo sawiray oo ka kooban qaybo yaryar.[16] Ururka Jimciyadda Quruumaha ka dhaxaysa waxaa la aas aasay 10-kii Jannaayo 1920-kii, iyadoo rajada laga qabay in laga hortago colaadahaas oo kale inay dhacaan mar dambe. Dib u soo noolaynta qarannimada iyadoo burburkii boqortooyooyinkii Yurub ka dhashay dagaalkan, waxyeelada jabka Germany iyo dhibaatooyinkii uu abuuray heshiiskii Versailles, dagaalkii labaad ee aduunka. Waxa lagu tiriyaa inay yihiin arrimo ka qayb qaatay dillaaca dagaalkii labaad ee adduunka.[17

Iyadoo Kaatooligga-Protestant ay Yurub u kala qaybsameen qarnigii 16aad, maamulladii Boqortooyada Roomaanka ee Quduuska ah waxay ku dagaalameen dhinacyo kala duwan; Dagaalkan, oo taariikhda loo yaqaan Dagaalkii Soddon Sano (1618-1648), wuxuu ku dhammaaday heshiiskii Westphalia. Natiijadii dagaalka, Boqortooyada Quduuska ah ee Roomaanka, oo weli ah aasaaska Midowga Yurub, waa la kala diray. Dhamaadkii dagaalku, Faransiisku wuu xoogaystay, caksigeedana waxaa wiiqmay Boqortooyadii Jarmalka ee Roomaanka iyo Habsburg Dynasty. Natiijadu waxay keentay in Jarmalku uu tabar-daran yahay oo sii jiri doona ilaa qarnigii 19-aad oo uu awoodi kari waayay in uu midnimadiisa dhidibbada u taago ilaa wakhtigaas. Dhacdadani waxay sidoo kale saameyn ku yeelatay kacdoonkii warshadaha iyo dhaqdhaqaaqii gumeysiga, iyadoo Ingiriiska iyo Faransiiska ay si xawli ah ugu xoogeysteen dhinaca gumeysiga, waxay sababtay in Jarmalku dib u dhaco qaybtan.

Iyadoo Congress-ka Vienna la qabtay 1815, maqaam cusub ayaa loo keenay Yurub iyo adduunka oo dhan, waxaana la aasaasay isku dheelitirka awoodaha si waafaqsan. Si looga hortago isu-dheellitirnaantan in ay isbeddelaan oo ay u door bidaan Ruushka Dagaalkii Crimean (1853-56), dawladaha Yurub, oo ay weheliyaan Boqortooyadii Cusmaaniyiinta, waxay la dagaallameen Ruushka isbahaysigii ugu muhiimsanaa ee Saliibiyiinta ka dib. Ruushkii laga adkaaday waxay la kulmeen isbeddel siyaasadeed iyo dhaqaale oo socday ilaa Kacaankii Bolshevik ee 1917. Mar kale, markii uu dagaalkaas dhammaaday, waxaa la furay waddooyinka soo gala Midowga Talyaaniga.

Dagaalkii Sedan (1870) iyo aasaaskii midnimada Jarmalka iyo Talyaaniga iyo isku daygii ay ku doonayeen inay ka qayb qaataan xidhiidhka dawladaha waaweyni waxay si weyn u beddeleen meeqaamkii iyo isu-dheellitirkii awoodaha Congress-ka Vienna. Wixii ku xigay waxa ay horseedeen in la isku dayo in dib loo soo celiyo isu dheeli tirnaan, soo ifbaxa kooxo cusub oo Yurub ah, iyo isku dhac dhexdooda ah. Xiisada ka dhex aloosan isbaarooyinka ayaa sidoo kale keentay in la is hubeeyo waxaana soo ifbaxday xilli nabadeed hubeysan. Muddadaas, iska hor imaadyo wajiyo badan leh oo ka dhex dhacay kutlad iyo dowlad-goboleedyo ayaa sii kordhiyey xiisadda oo keentay in dowlad goboleedyada ay qarka u saaran yihiin dagaal.

Qaab-dhismeedkan guud, sababaha dagaalkii 1aad ee adduunku waxay ku salaysan yihiin horumarro dhaqaale, siyaasadeed iyo ciidan oo kala duwan. Waa lagama maarmaan in lagu daro danaha dowladaha waaweyn. Gaar ahaan ka dib markii Prussia ay ka adkaatay Austria oo ay heshay midnimo Jarmal ah, Imbaraadooriyadda Jarmalka ee dhawaan soo shaac baxday, in kasta oo aysan lahayn wax gumeysi ah oo la taaban karo, haddana waxay noqotay warshad, shaqaale iyo teknoloji oo ka soo horjeeda ama xitaa ka sarraysa Boqortooyada Ingiriiska, oo ah quwad weyn ee xilliga, iyo tani. Isha ugu weyn ee muranka ayaa ah in ay rabto in ay xannibaan England iyo Faransiiska.[18][19][20]

Sababaha dhaqaale[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Ingriiska iyo Faransiiska oo xoojiyey mawqifkooda dhaqaale ee ka dhashay Kacaankii Warshadaha iyo gumaysigii, waxay dhaqaale ahaan aad uga horeeyeen dalalkii ka soo horjeeday sida Jarmalka iyo Talyaaniga. Ka dib markii ay aasaaseen midawgooda siyaasadeed, Jarmalka iyo Talyaanigu waxay isku dayeen inay xidhaan farqiga ilaa 1914. Ujeedka England iyo France ay ka leeyihiin in ay ilaashadaan meelaha ay ka taliyaan dhaqaalaha iyo in Jarmalku uu doonayo in uu qabsado meelahaas ayaa ah sababaha ugu muhiimsan ee dagaalka. Sababahaan; Waxaa lagu qiimeyn karaa cinwaannada muhiimka ah sida gumeysiga, xukunka marinnada badda, mudnaanta ganacsiga caalamiga ah.

Dhinaca kale, lahaanshaha goobaha shidaalka, oo la bilaabay in la isticmaalo ilaa dhamaadkii qarnigii 19-aad, raadkeedana ku reebay ku dhawaad qarnigii 20-aad, waa mid ka mid ah sababaha dhaqaale ee ugu waaweyn ee dagaalka. Jiritaanka goobaha shidaalka ee Juquraafiga Bariga Dhexe, oo hoos iman jiray taliskii Boqortooyadii Cusmaaniyiinta, ayaa lagu ogaaday habab kala duwan oo qarsoodi ah iyo kuwo furan, gaar ahaan Ingiriiska, dhammaadkii qarnigii 19aad. Britain waxay siyaasadda saliidda ka dhigtay meesha ugu sarreysa dhammaan xeeladaheeda 1900-meeyadii.

Ingiriisku waxa uu bilaabay in uu weeraro Bariga Dhexe oo ay lahayd Boqortooyadii Cusmaaniyiinta, 1914kii si uu u qabsado goobaha shidaalka .

Arrin kale ayaa ah xaaladda dhaqaale ee Boqortooyada Ruushka. Ruushku waa waddanka uu isbeddelka bulsho ee ugu sarreeyay ka soo bilaabmay dabayaaqadii qarnigii 19aad ilaa horraantii qarnigii 20aad. dabaqadda beeralayda ah, oo ka kooban qaybta ugu badan ee bulshada, iyo dabaqad shaqo oo firfircoon, in kasta oo aanay sidaas u badnayn, haddana waxay u gogol xaadhaysay kacaankii 1905 iyo Kacaankii Oktoobar 1917kii. Isbeddellada bulshadu waxay khatar dhaqaale ku keeneen Boqortooyadii Ruushka iyo nidaamkii tsaristaha. Maamulka Ruushku waxay ahayd inuu helo awood siyaasadeed iyo dhaqaale si uu uga hortago isbedbeddelladaas.[18][19][20]

Xeeladaha wadamada[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Boqortooyada Ingiriiska[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Intii lagu jiray xukunkii dheeraa ee guusha lahaa ee Elizabeth I (1558-1603) saamaynta Ingiriisida ee Scotland waxay bilaabeen inay isbedelaan. Is-guursiga u dhexeeya Aqalka Tudor ee England iyo House of Stuart ee Scotland waxay isu soo dhoweeyeen labada cadaw ee dhaqameed. Boqor James I ee Scotland ayaa isna noqday boqorka Ingiriiska. Sanadkii 1707dii, waxaa la saxiixay heshiis ay ku midoobeen labada boqortooyo. Taariikhdaas ka dib, taariikhda Great Britain waxay bilaabatay.

Boqortooyada waxaa lagu afgembiyay natiijadii dagaalkii sokeeye ee Ingiriiska, kaas oo dhacay intii u dhaxaysay 1642 iyo 1651. Taa beddelkeeda, waxaa la aasaasay jamhuuriyad kooban, oo markii ugu horreysay hoos imanaysa xukunkii baarlamaanka (1649-53) ka dibna ay hoos timaad xukunkii Oliver Cromwell (1653-59). Dhimashadii Cromwell ka dib, baarlamaanku wuxuu magacaabay boqorkii la masaafuriyey ee Henry II si uu uga hortago kacdoonka gudaha. Wuxuu Charles ku casuumay Ingiriiska si uu u soo celiyo boqortooyada.

Qarnigii 18-aad iyo 19-aad, Ingiriisku waxa uu ahaa xudunta Boqortooyada Ingiriiska, taas oo noqotay dawlad warshadeed oo weyn iyo awood gumaysi. Bilowgii qarnigii 19-aad, waxaa la aas aasay boqortooyo gumeysi oo aad u weyn oo ku fiday adduunka intiisa badan, sida Australia, Canada, India, qaar ka mid ah gobollada Afrika, Antilles iyo Hong Kong. Xilligii boqoradda Victoria (1837-1901), Boqortooyada Midowday (UK) waxay noqotay quwadda adduunka ugu weyn. Hindiya waxaa markii ugu horreysay la gumeystay 1858-kii. Sannadkii 1882-kii, Masar ayaa laga qabsaday Boqortooyadii Cusmaaniyiinta.

Dhulalka Boqortooyada Ingiriiska 1914kii

Boqortooyadii Ingriiska ayaa wali ahayd quwadii aduunka ugu waynayd ilaa qarnigii 20-aad. Waxa ay ku guulaysatay in ay awooddan ku ilaaliso dhinacyada milatariga iyo siyaasadda iyada oo u maraysa gumaysi, maamul badeed, iyo shirkado caalami ah. Laga soo bilaabo 1871, wuxuu u arkay Boqortooyada Jarmalka inay tahay khatarta ugu muhiimsan ee waxtarkiisa. Sababtoo ah Jarmal xoog leh ayaa noqon doona khatarta ugu weyn ee England. Wadashaqeynta joogtada ah ee ay la leedahay Faransiiska, cadowtinimada Faransiiska ee ku wajahan Boqortooyada Jarmalka tan iyo guuldaradii 1871 ayaa ahayd barta ugu muhiimsan. Sidoo kale, isbahaysigii Ruushka ee dagaalkii 1aad ee Adduunka ka hor wuxuu ku salaysnaa mucaaradnimadii ka dhaxaysay siyaasadda Pan-Slavism ee Ruushka iyo siyaasadda Jarmalka ee Jarmalka ee Balkans iyo Yurubta bari.

Maadaama Ingiriisku uu ahaa waddan jasiirad ah, waxay istiraatijiyaddeeda difaac ku salaysay iska caabintii Nederland iyo Beljamka ee ka dhanka ahaa Jarmalka.[18] Xaqiiqda ah in Boqortooyada Jarmalku ay labadaba khatar dhaqaale iyo mid siyaasadeed ku noqotay Ingiriiska waxay ahayd sabab aan shaki lahayn oo dagaal u ah Ingiriiska. Isla mar ahaantaana, xeeladaha ilaalinta gumeysiga, xakamaynta marinnada badda, xukunka shirkadaha caalamiga ah, iyo tan ugu muhiimsan, haysashada Waddada Tamarta ee Bariga Dhexe waxay si buuxda uga hortimid danaha Boqortooyada Jarmalka.[18] [19] [20] ]