View source for Abu Bakr

'''Abuu Bakar Sadiiq''' ([[Ingiriis]]: ''Abu Bakr''; [[Carabi]]: ''أبو بكر الصدي''ق; magaca oo dhamaystiran: ''Cabdullah bin Abii Quxaafa'' ''"عبد الله بن أبي'' ''قحافة''") Waa Khaliifkii ugu horeeyay [[Khulafada Raashidiinta]] iyo saaxiibka [[Nebi Muxamed]] hijrada'''<ref name="i4u22">[http://www.islam4theworld.net/sahabah/abu_bakr_r.htm], from [[islam4theworld]]</ref>''', waxaa loo yaqaanaa inuu ahaa [[Saxaabi|saxaabada]] kan Ugu darajada sareeya iyo guud ahaan dadka marka laga yimaado [[Nabiyada|Nabiyaasha]] (N.NK.H).

{{Infobox person
| honorific_prefix = Khalifkii 1aadee Islaamka
| name             = Abuu Bakar
| honorific_suffix = [[Khulafada Raashidiinta]]
| image            = Rashidun Caliph Abu Bakr as-Șiddīq (Abdullah ibn Abi Quhafa) - أبو بكر الصديق عبد الله بن عثمان التيمي القرشي أول الخلفاء الراشدين.svg
| image_size       = 
| caption          =
| birth_name       = Cabdullaahi bin Abii Quxaafa
| birth_date       = 
| birth_place      = [[Makka]], [[Jaziirada Carabta]] (Hada [[Sucuudiga|Sacuudi Carabiya]])
| death_date       = 22 Jumada al-aakhir [[13H]]/ 23 [[Agoosto]] [[634]]
| death_place      = 
| death_cause      = 
| body_discovered  = 
| resting_place    = [[Madiina Al-munawara|Madiina]], Jaziirada Carabta
| known            = 
| nationality      = 
| other_names      = ''''Al-Sidiiq'''', ''''Al-Catiiq'''', ''''Al-Saaxib''''
| ethnicity        = 
| religion         = [[Islaam]]
| spouse           =[[Umu Rumaan]], [[Asmaa bin Abii Cumeys]], [[Xabiiba binti Khaarija]] 
| relatives   =

}}

Abuu Bakar waxa uu ku dhashay [[Makka]] 2 sano ka dib [[Sandkii Maroodiga]], Qoyskiisa ayaa ahaa kuwo ladan, markii uu soo weynaaday wuxuu galay ganacsi, asiga oo badeecadaha isaga kala gooshin jiray deegaanada [[Carabta]] iyo dhulka [[Shaam]], Abuu Bakar ayaa ka helay waaya-aragnimo badan iyo Dhaqaale fiican, midaas oo u sii dheereed dabeecad wanaagiisa dadka soo jiita waxay u horseeday inuu ka mid noqdo Jaahiligii madaxda [[Quraysh|Qureysh]] ee laga dambeeyay <ref name="autogenerated19912">The ''[[Middle East Journal]]'' by the [[Middle East Institute]], [[Washington, D.C.]], published 1991</ref>, Islaamka markuu soo if baxay Abuu Bakar wuxuu noqday qofkii ugu horeeyay ee raga ka mid ah oo islaama, marnaba kama uusan laba labeen qaadshada islaamka, waxaana sidaas loogu bixiyay (''Al-Siddiiq) <ref name="Campo2">Juan Eduardo Campo, "Encyclopedia of Islam", Infobase Publishing, 2009 ''[http://books.google.com/books?id=OZbyz_Hr-eIC&lpg=PP1&pg=PP1#v=onepage&q&f=false]''</ref>''.

Xiriirka saaxiibtinimo ee Nabiga scw iyo Abuu Bakar wuxuu jiray tan iyo jaahiliyada, Islaamka ka dib Abuu Bakar waxa uu ahaa Nabiga scw gacantiisa midig, Wuxuu hiil iyo garab la taagnaa Dacwada, faafinteyda ayuuna ku dadaali jiray, sidoo kale wuxuu ku bixin jiray hantidiisa sii daynta muslimiinta dhiban ee la haysto, xiriirkooda Wuxuu sii xoogeesatay Markii uu Nabiga scw guursaday [[Caa'isha binti Abiibakar|Caa’isha]] oo ahayd inantii Abuu Bakar <ref name="Ashraf2">Shahid Ashraf, "Encyclopaedia of Holy Prophet and Companions", Anmol Publications PVT. LTD., 2004, ISBN 81-261-1940-3 ''[http://books.google.com/books?id=j6ErUIqzyKoC&lpg=PP1&pg=PP1#v=onepage&q&f=false] {{Wayback|url=http://books.google.com/books?id=j6ErUIqzyKoC&lpg=PP1&pg=PP1#v=onepage&q&f=false|date=20140103062338}}''</ref>, Goortii Nabigu scw u hijroonayay magaalada [[Madiina Al-munawara|Madina]] Abuu Bakar wuxuu ahaa qofka kaliya ee Rasuulka scw la galay safarkaasi.

Intii [[Nebi Maxamed c.s|Nebi Muxamed]] scw noolaa Abu Bakar sadiiq wuxuu ahaa saaxiibkiis iyo la-taliyahiis kowaad asagoo kala qeyb galay dhamaan dagaalada ooy ka mid yihiin [[Dagaalkii Beder]], [[Dagaalkii Uxud]], [[Dagaalkii Dhufeysyada]],<ref>"[[Dagaalkii Beder]], [[Dagaalkii Uxud]], [[Dagaalkii Dhufeysyada]]"</ref> [[Furashada makka|Qabsashadii magaalada Makka,]] [[Dagaalkii Kheybar]], [[Dagaalkii Xunayn]], [[Go'doomintii Daa'if]] iyo [[Dagaalkii Tabuk]]<ref>"qabsashadii magaalada [[Makka]], [[Dagaalkii Kheybar]], [[Dagaalkii Xunayn]], go'doomintii Daa'if iyo [[Dagaalkii Tabuk]]"</ref>. Xanuunkii uu Nabiga scw ku dhintay wuxuu faray Abuu Bakar dadka inuu tujiyo, 

Wuxuu dhintay [[Nebi Muxamed]] maalin isniin ah 12ka [[Rabic al-awwal|Mowliid]] [[11H]], [[Saxaabada]] ayaana si loo wada dhan yahay ugu doorteen Abuu Bakar hogaanka iyo maamulka dowladii Islaamka. Wakhtigaasi waxaa dhacay khilaaf aad u wayn oo qabiilo badan ayaa dib uga noqdeyn [[diin]]ta [[Islaam]]ka maadaama nabigii waxyigu ku soo dagayay geeriyooday, Abuu Bakar ayaa ku qaaday [[Dagaaladii ridada|Dagaaladii Ridada]] ilaa markii dambe uu kusoo celiyay maamulka islaamka, Dagaaladaas ka dib wuxuu Abuu Bakar ciidanka muslimiinta u dhaqaajiyay furashada Shaam iyo Ciraaq. 

Wuxuu dhintay Abuu Bakar maalin isniin ah 22 ka [[Jumada al-thani|Jumaada aakhir]] sanadkii [[13H]], waxa uuna jiray 63 sano, khilaafada waxa uu haayay 2 sano iyo 3 bilood oo gudaheed ku xaqiijiyay wax badan, waxaana xilka uga dambeeyay [[Cumar (saxaaba)|Cumar bin Khadaab]]. 

= Noloshiisa hore =

=== Abtirsiinta ===
Waa "Cabdullahi binu abii Qaxaafa Cusmaan bin Caamir bin Cumar bin Kacab bin Siciid bin Tiim bin Murra bin Kacab bin Luwi bin Qaalib bin Fahar bin Maalik bin Nadar bin Khasiima bin Mudrika bin Ilyaas bin Mudar bin Nasaar bin Mucad bin Cadnaan" <ref>[[أسد الغابة في معرفة الصحابة]]، [[ابن الأثير الجزري]]، دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى 1415هـ-1994م، ج3 ص310</ref><ref>[[الإصابة في تمييز الصحابة]]، [[ابن حجر العسقلاني]]، 4/ 144-145</ref>.

Qabiilka reer tiim bin Murra ayuu ka soo jeeday Abuu bakar, wxeyna Nabiga scw isaga soo dhacaan awoowaha lixaad waana Murra bin Kacab <ref>سيرة وحياة الصديق، مجدي فتحي السيد، ص27</ref>.

'''Aabihiis''' Abuu Quxaafa Cusmaan bin Caamir Al-tiimi wuxuu Islaamay maalinkii [[Furashada makka|Furashada Makka]], wuuna noolaay dhimashada wiilkiis ka dib sanadkii 14H ayuu dhintay <ref>أسد الغابة، ابن الأثير، ج3 ص575</ref>. 

'''Hooyadii''' Umul kheyr Salma bin Sakhar waxey islaamtay hijrada ka hore, wiilkeeda ka dib ayeena dhimatay <ref>أسد الغابة، ابن الأثير، ج7 ص314</ref>. 

=== Dhalashadiisa iyo barbaaridiisa ===
Abuu Bakar wuxuu ku dhashay [[Makka]] labo sano markeey ka soo wareegtay [[Sanadkii Maroodiga]], waxa uuna ku soo dhex koray tolkiisa ree [[Banii Tiim]] asigoo sharfan lana ciseeyo.

Markii uu weynaaday wuxuu noqday qof la jecel yahay samafalkiis awgeed, sidoo kale madaxda tolkiis ayuu ku jiray, Howlaha uu qaabilsanaa waxaa ka mid ahaa arimaha diyada iyo wax kala gudsashada. 

Waqtigii jaahiliga Abuu Bakar wuxuu ku soocnaa  tilmaamo badan uu la gooni lahaa sida inuu ahaa aqoonahaan aad ugu dheereeya nasabka Carabta iyo akhbaartooda mana jirin cid ku gaarta <ref>[[صحيح مسلم]]، رقم: 2490</ref><ref>الطبراني في الكبير، رقم: 3582</ref>, Abuu Bakar ma ahayn ceybaha nasabyada inuu sheego sida dadka kale yeeli jireen <ref>التهذيب، 2/ 183</ref>, waxa uuna macalin ugu ahaa qaar badan oo nasabka sheega sida [[Jubeyr bin mudcim|Jubeyr bin Mudcim]] iyo [[Caqiil bin Abii Daalib]]. 

Wuxuu ahaa Abuu Bakar waqtigii jaahiliga dhaqamada xun mid aad uga fogaada, [[Khamri|Khamrada]] ayuu ka xarimay naftiisa, wuxuuna dhihi jiray «''Sharafkeey iyo heybadeey aa ilaashanaa, qofkii [[khamri]] caba wuxuu dayacay sharafkiis iyo heybadiis''»<ref>تاريخ الخلفاء، [[جلال الدين السيوطي]]، ص49</ref> sidoo kale waliigs [[Sanab]] uma sujuudin, oo wuxuu ka dhex yiri Abuu Bakar kulan ay [[Saxaabada]] isugu yimaadeyn «''Waligeey uma sujuudin Sanab, Anigoo qaangaarka ku dhaw ayuu aabahey Abuu Quxaafa gacanta I qabtay, xarunta sanabyada ayuu I galiyay, wuxuuna igu dhahay "Kuwaan waa ilaahyadaada sareeya" Markaasuu iga tagay, sanabkii ayaa u dhawaaday, waxaana ku dhahay "Waa baahanahay badar I sii" iima jawaabin waxaa ku dhahay "Dhar la'aan ahay ii libis" iimana jawaabin dhagax ayaa ku dhuftay horey horey ayuuna u dhacay''» <ref>أصحاب الرسول، محمود المصري، مكتبة أبي حذيفة السلفي، 1420هـ-1999م، 1/ 58</ref><ref>الخلفاء الراشدين، محمود شاكر، ص31</ref>.  

Abuubakar wuxuu ahaa ganacsade sumcad fiican ku lahaa bulshada dhexdeeda, wuxuuna safaro ganacsi ku tagay magaalooyin badan ilaa uu ka gaaray [[Busra]] oo dhulka [[shaam]] ka tirsan, raasumaalkiisa wuxuu ahaa 40kun oo [[Dirham]], waxaana lagu yaqiinay deeqsinimadiisa iyo inuu wax bixin jiray<ref>أبو بكر الصديق، علي طنطاوي، دار المنارة، جدة، السعودية، 1406هـ-1986م، ص66</ref><ref>التاريخ الإسلامي، الخلفاء الراشدون، محمود شاكر، المكتب الإسلامي، 1411هـ، ص30</ref>.  

Waxaa la sheegaa dhulka [[Shaam]] ganacsi asigoo u joogo mar inuu arkay riyo, wuxuu uga sheekayay [[Buxeyraa Al-Raahib]], «''Wuxuu weydiiyay yaa tahay? Xageyse ka timid?''» Markuu Abuu Bakar uga jawaabay wuxuu dhahay Raahibkii: «''Haduu'' ''Alle dhabeeyo riyadadaada wuxuu soo saaraa Nabi tolkaada ah oo wasiir u noqoneysid noloshiisa markuu dhintana aa noqoneysid khaliifka badali lahaa''»   <ref>الخلفاء الراشدون، محمود شاكر، ص34</ref>.  

=== Islaamida ===
Ka hor intaa [[Nebi Maxamed c.s|Nabi Muxamad]] scw la soo saarin Abuu Bakar iyo Nabiga scw waxey ahaayeen saaxiibo aad isugu dhaw, si fiican ayuuna u yaqiinay Nabiga scw sidaas darteed markii nabinimada loo soo saaray oo islaamnimada ugu yeeray kama labalabeen oo wuu uu u deg degay, wuxuu yiri Nabiga scw " '''''Ma jirin qof aa ugu yeeray islaamnimada illaa wuxuu lahaa labalabeen iyo ka fiirsasho, Abuu Bakar asiga waxaas ma lahayn, horay ayuu ka qaatay islaamka'''''"<ref>دلائل النبوة للبيهقي 2 / 163-164 عن ابن اسحاق</ref>

Waxaa khilaaf ka dhex jiraa Culamada islaamka qofkii ugu horeeyay ee islaama ma [[Cali]] buu ahaa mise Abuu Bakar mise [[Khadiijo|Khadiija]]? [[Abuu Xaniifa]] ayaa isugu keenay wararka kala duwan in haweeneydii ugu horreysay ee islaamtay ay ahayd [[Khadiijo|Khadiija]]. [[Zeyd Binu Xaaritha|Zayd bin Xaarithah]] wuxuu ahaa adoonkii ugu horeeyay ee islaamay. [[Cali|Cali bin Abii-Daalib]] wuxuu ahaa canuggii ugu horreeyay ee islaamiya, waayo ma uusan gaarin xilligaa qaan-gaarnimada, halka Abuu Bakar uu ahaa ninkii ugu horreeyay ee xor ah oo islaama.

=== Kaalintii uu ku lahaa Dacwada islaamka ===
Abuu Bakar markii uu Islaamay wuxuu islaamka ugu yeeray dadkii uu yaqaanay ee ahaa asxaabtiis iyo qaraabadiis, waxaana gacantiisa ku soo islaamay [[Zubeyr bin Cawaam R.C|Zubeyr bin Cawaam]], [[Cusmaan bin Cafaan]], [[Dalxa bin Cubeydilah R.C.|Dalxa bin Cubeydilaah]], [[Sacad bin Abii Waqaas]] iyo [[Cabdiraxmaan bin Cawf]], wuxuu u geeyay Nabiga scw, [[Qur'aan|Qur'aanka]] ayuu ku aqriyay islaamnimadana wuu uga waramay, way rumeeyeen diinta ayeena qaateen <ref name="abc1">[[البداية والنهاية]]، [[ابن كثير الدمشقي|ابن كثير]]، ج3 ص39</ref>, hadana Abuu Bakar wuxuu keenay [[Cusmaan bin madcuun|Cusmaan bin Madcuun]], [[Abuu Cubeydah Caamir ibn Jaraax|Abuu Cubeyda]], [[Abuu salama bin cabdi asad|Abuu Salama bin Cabdi Asad]], [[Arqam bin abii arqam|Arqam bin Abii Arqam]], ayagana way islaameyn <ref name="abc4">[[البداية والنهاية]]، [[ابن كثير الدمشقي|ابن كثير]]، ج3 ص40</ref>, sidoo kale Abuu bakar qoyskiisa ayuu diinta ugu yeeray, waxaa islaamay labadiisa gabdhood [[Caa'isha binti Abiibakar|Caa’isha]] iyo [[Asmaa binti Abii bakar|Asmaa]], wiilkiisa [[Qoyska Abu Baker|Cabdullaahi]] iyo xaaskiis [[Qoyska Abu Baker|Umu rumaan]] <ref>السيرة الحلبية، 1/ 442</ref>.

Abuu Bakar wuxuu ku bixiyay dhamaan hantidii uu ka tacbay ganacsiga oo gaareysay 40kun u hiilinta diinta, wuxuu taakuleen jiray dan yarta muslimiinta ee kala kulmeysay [[Quraysh|Qureysh]] cadaabka daran, gaar ahaan adoomada oo Abuu Bakar u istaagay iibsashadood ka dibna xureentood <ref>سيرة أبي بكر الصديق، علي الصلابي، ص40</ref>, Adoomanka uu xureeyay waxaa ka mid ahaa [[Bilaal ibn Ribaax|Bilaal bin Rabaax]], Abuu Bakar ayaa soo maray asigoo la cadaabayo wuxuu ka dalbay sayidkiisa [[Umaya bin khalaf]] inuu ka iibsado wuu ka ogolaaday 40 ounce Dahab ayuu kaga iibsaday wuuna xureeyay <ref>من كتاب [[التربية القيادية]]، 1/ 140</ref>, waxaa kaloo ka mid ahaa [[Caamir bin Fuheyra]] iyo dumar badan oo masaakiin ah oo ay ka mid yihiin Umu Camiis iyo Zaniira.

Sida uu Abuu Bakar hantidiisa ugu bixiyay jidka ilaahay wuxuu gaaray heer uu Nabiga scw ka dhaho  "'''''Waligeey xoolo ima anfacin sida xoolaha Abii bakar oo kale'''''".

=== Cadaadiska uu kala kulmay Qureysh ===
Inkastoo Abuu Bakar uu ku dhax lahaa [[Makka]] sharaf iyo tol awood leh hadana taa kama dhigneen inuu uga badbaadayo tacadiyada [[Quraysh|Qureysh]] ay muslimiinta ku beegsaneyso, waxey taariikhda sheegee Nawfal bin Khuweylid inuu ku xiray Abuu Bakar iyo [[Dalxa bin Cubeydilah R.C.|Dalxa]] hal xarig, waxaana loo yaqiinay "Al-Qariineyn" <ref>[https://islamweb.net/ar/library/index.php?page=bookcontents&ID=6053&idfrom=6204&idto=6204&flag=0&bk_no=60&ayano=0&surano=0&bookhad=0 سير أعلام النبلاء، السيرة النبوية، ذكر بعثة النبي صلى الله عليه وسلم والدعوة في مكة، إسلام السابقين الأولين، الجزء السادس والعشرون، صـ 111: 115] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160822202807/http://library.islamweb.net/newlibrary/display_book.php?idfrom=6204&idto=6204&bk_no=60&ID=6053|date=22 أغسطس 2016}}</ref>.

Maalin Nabiga scw oo banaanka [[Kacbada]] jooga ayaa waxaa soo aaday [[Cuqba bin Abii Muciid]] wuxuu uga duubay marada qoorta markaasuu ku ceejiyay, waxaa lawaayay cid u hiilisa, qeylo dhaanta ayaa soo gaartay Abuu Bakar, wuxuu yimid asigoo dhahaya «''Ma waxaa dileysaan qof kaliya inuu dhahay rabigeey waa Allah''» Waxey ka mashquuleen Nabiga scw xagiisa Abuu Bakar ayeena ku jeesteen waa ay garaaceen ilaa ay ka tageen jirkiis oo meel u fiyoobeen. 

Maalin kale muslimiinta oo ah 38 qof ayuu jecleestay Abuu Bakar inay muujiyaan diinta, wuxuu ka dalbay Nabiga scw arintaas wuuna ku celceliyay ilaa uu ka yeelay, waxey muslimiinta soo aadeen Masjidka, Abuu Bakar ayaa istaagay oo ugu yeeray dadka diinta ilaahay, waxaa ku xanaaqay gaalada wey qabteen aad ayeena u garaaceen, [[Cutba bin Rabiica]] ayaa wajiga uga garaacay labo kabood caloosha ayuuna uga istaagay, wuxuu gaaray Abuu Bakar heer wajigiis laga aqoonsan waayo sankiis, tolkiisa banii tiim ayaa soo gaareen oo qaadeen ayagoona shaki ka qabin dhimashadiisa waxeyna ku goodiyeen Cutba inay ugu aargudi doonaan, balse galbtii ayuu Abuu Bakar miir soo helay wuxuuna ahaa hadalkii ugu horeeyay uu dhaho «Ka warama Rasuulka scw» waxaa loo sheegay inuu fiican yahay uuna joogo guriga Arqam bin Abii Arqam, balse Abuu Bakar wuu diiday inuu qanco ilaa uu ka arko <ref>[[السيرة النبوية لابن كثير]]، [[ابن كثير الدمشقي|أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير]]، تحقيق مصطفى عبد الواحد، دار الفكر [[بيروت]]، الطبعة الثانية 1398هـ، 1/ 439-441</ref><ref>[[البداية والنهاية]]، [[ابن كثير الدمشقي|ابن كثير]]، ج3 ص40-41</ref>.

Markii Abuu Bakar ay cariir ku noqotay [[Makka]] wuxuu ka fasax qaatay Nabiga scw inuu u haajiro xabasha, wuu soo baxay markuu in cabaar [[Makka]] ka soo dhaafay waxaa ka hor yimid ibnu Dagina nin la dhaho oo ahaa Sayid Al-Axaabiish, wuxuu ku dhahay: "''Abuu Bakarow adigoo kale ma baxo, waxaa tahay qof wanaaga fala oo xiliyada adag dadka u maciina ee ku laabo magaaladaada anigaa magan ku siiyay''" sidaas uu ugu laabtay [[Makka]], [[Quraysh|Qureysh]] ayaana oglaatay maganta ibnu Dagina <ref>صحيح ابن حبان - ج 15 ص 284</ref>, waxaa dhacday Abuu Bakar banaanka gurigiisa inuu ka sameeystay masjid yar uu ku tukado waxaana soo ag dhoobtay naagaha iyo ilamaha ayagoo dhageysaya qiradiisa macaan, [[Quraysh|Qureysh]] ayaa ku dhahday ibnu Dagina «''Ninkaan aa maganta siisay wuxuu naga haleenayaa ilmaheen iyo naagaheen waa inaa ka reebtaa banaanka inuu la yimaado cibaadadiis»'' Ibnu Dagina ayaa ku dhahay Abuu Bakar cibaadadaada guriga ku ekeey, Abuu Bakar wuu diiday wuxuuna ku celiyay magantiisa <ref> https://ar.islamway.net/article/78943/-7-%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%AA%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D9%84%D9%89-%D9%88%D9%85%D9%88%D9%82%D9%81-%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%BA%D9%86%D8%A9-%D9%85%D9%86%D9%87%D8%A7 </ref>.

=== Habeenkii la dheelmiyay Nabiga scw ===
Habeenkii Nabiga scw la dheelmiyay subaxdii markuu ugu sheekeeyay dadka way beeniyeen qaar badan ayaaba ridoobay, dadka ayaa u yimid Abuu Bakar waxeyna ku dhaheen «''Saaxibkaa'' ''war ma ka haysaa wuxuu sheeganaa caawa in [[Beytul Maqdis]] loo dheelmiyay''» Abuu Bakar wuxuu dhahay "«''oo miyuu yiri''?» Waxey dhaheen haa wuxuu ku dhahay «''Haduu sidaas dhahay run buu ku sheegay''» Waxey dhaheen «''Oo  ma waxaa aaminee caawa inuu [[Baytul Maqdis]] tagay oo ka imaaday waaga intuu baryin''» Wuxuu ku dhahay «''Haa. waxaa u rumeeynaa waliba wax ka sii fog warka samada ka yimaado subax iyo galab''». Maalinkaas ayuu Abuu Bakar qaatay magaca oo ku caan baxay ee "''Al-Sidiiq''" <ref>أخرجه الحاكم، 3/ 62-63، وصححه وأقره الذهبي</ref>.  

= Hijradii Madiina =
Markii ay dhacday [[Beycatu caqaba|Beycatu Caqaba]] waxaa uu Nabiga scw u fasaxay saxaabada [[Hijrada Madiina|u haajirida Madiina]], [[Saxaabada]] badankood ayaa haajireen Nabiga scw hortiisa, waxaa kaliya ka haray in yar oo Makka ku xabisnaa, Abuu bakar markuu Nabiga ka fasax weydiistay wuxuu Nabiga scw ku dhahay "'''''Ha deg degin laga yaabee ilaahay inuu kuu yeelo saaxiib'''''" Abuu bakar waxaa rajo ka gashay Nabiga scw saaxibka asi inuu iska wado <ref>[[البداية والنهاية]]، [[ابن كثير الدمشقي|ابن كثير]]، ج3 ص214</ref>, wuxuu soo gaday labo gaadiid gurigiisa ayuuna ku diyaarshay. 

[[Quraysh|Qureysh]] waxey ku shirtay [[Daaru-Nadwa]] ayagoo ka arinsanaya sidii ay ka yeeli lahaayeen Nabiga scw, waxeyna wada gaareen qabiil kasta wiil inay iska soo saaraan ka dibna ay hal mar wada dilaan Nabiga scw si dhiigiisa qabiilada dhan oo u raaco, balse Nabiga scw ayaa ogaaday arinkooda wuuna ka baxsaday intayna u imaan, [[Cali]] ayuuna amray inuu sii jiifto sariirtiisa 

[[Caa'isha binti Abiibakar|Caa'isha]] waxey tiri «''Rasuulka scw ma dhaafi jirin inuu yimaado guriga Abuu Bakar subaxdii ama galabtii balse maalinkii hijrada wuxuu yimid duhurtii waqti uusan imaan jirin, Abuu Bakar ayaa dhahay markuu arkay'' «''Waxaa keenay Nabiga scw arin soo korortay''» markuu soo galay Abuu Bakar wuxuu uga kacay sariirtiisa Nabiga scw ayaa ku fariistay, mana la joogin aniga iyo walaashey [[Asmaa binti Abii bakar|Asma]] maahanee, wuxuu dhahay Nabiga scw iga bixi dadka kula jooga, Abuu bakar ayaa dhahay «''Rasuulkii Allow waa labadeey gabdhood maxaa dhib oo ku jira''» wuxuu dhahay Nabiga scw «'''''Ilaahay wuu ii fasaxay bixitaan iyo hijro»''''' Abuu Bakar wuxuu dhahay «iyo saaxiibnimo Nabigii Allow» wuxuu dhahay Nabiga scw «'''''iyo saaxiibnimo»''''' waxey dhahday [[Caa'isha binti Abiibakar|Caa'isha]] «Maalinkaas ka hor ma ogeyn qofka farxad inuu la ooyo ilaa aa ka arkay Abuu Bakar oo ooynaya maalintaas». Wuxuu dhahay Abuu Bakar «''Rasuulkii Allow waxaa diyaarshay labo gaadiid'',» [[Asmaa binti Abii bakar|Asma]] ayaa u jeexday maradeyd waxeyna ku xirtay alaabta Nabiga scw iyo tan Abuu bakar, waxey kireesteen Cabdullahi bin Ureyqid oo wadooyinka tusinaayay, markey soo baxeen waxey galeen godka [[gaaru sowr]] oo gaalada uga gambanaayeen, waxeyna ku jireen sedex habeen, intay godka ku jireen [[Asmaa binti Abii bakar|Asma]] waxey u keeni jirtay cuntada galab kasta, Cabdulaahi bin Abii Baker wuxuu soo dhageysan jiray wararka [[Quraysh|Qureysh]] galabihii ayuuna u imaan jiray oo uga warami jiray, [[Caamir bin Fuheyra]] ayaa asna ariga daajin jiray agagaarkood wuxuuna tirtiri jiray saamahood.  

Godka markey galaayeen wuxuu lahaa dulduleelo badan Abuu Bakar wuxuu jar jaray maradiisa markaasuu duleel kasta ku daday, waxaa soo haray hal duleel lugtiis ayuu saaray, waxaa ka soo baxay bahal oo qaniinay Abuu bakar wuu adkeystay oo isma dhaqaajin wuxuu diidnaa Nabiga scw inuu ka kiciyo, balse ilintiisa ayaa wajiga Nabiga scw ku tifiqday, wuu ka kacay Nabiga scw wuxuuna dhahay "'''''Maxaa ku helay Abuu bakarow'''''?" Abuu bkar wuxuu dhahay "''waa leey qaniinay''" Nabiga scw ayaa uga tufay weyna reesatay.  

[[Quraysh|Qureysh]] waxey soo daba gashay raadka Nabiga scw, waxeyna u balan qaadeen qofkii war ka keena 100 geel ah, markey yimaadeen godka ayee saanta waayeen, waxey arkeen [[Caarcaaro|Caaracaarada]] oo sameysay godka afkiiga, waxey is dhaheen godkaan laguma jiro, Abuu Bakar oo ka sheekeenaya qisadaas ayaa dhahay: (waxaa ku dhahay Nabiga scw "''Qof ayaga ka mid ah haduu lugihiisa fiiriyo wuu na'arki lahaa''" wuxuu ku jawaabay Nabiga scw "'''''Maxaad u maleynee Abuu Bakarow labo qofood oo Allah uu yahay kan sedexeeya'''''?") <ref>[[صحيح البخاري]]، كتاب فضائل الصحابة، رقم: 3653</ref>. Qur'aanka kariimka aayada 40aad Suura Tawba ayuu Alla kaga waramay qisadaas.  

Jidka hijrada intii lagu jiray Abuu Bakar aad ayuu uga walwalsanaa Nabiga scw inay wax gaaraan wuxuu ka soconaayay marba dhinac horay, gadaal, midig iyo bidix.  

Nabiga scw iyo Abuu Bakar waxey soo gaareen Qubaa 8 bisha [[Rabic al-awwal|Mawliid]], wuxuu joogay Nabiga scw halkaas 4 maalin, [[Masjidka Qubaa]] ayuuna ka dhisay, [[Madiina Al-munawara|Madiina]] wuxuu soo garay maalin [[jimco]] ah 12 [[Rabic al-awwal|Mawliid]], waxaana loo sameeyay soo dhaweyn balaaran oo taariikhda gashay.  

=Nolasha Madiina=
[[Saxaabi|Saxaabada]] markey [[Madiina Al-munawara|Madiina]] usoo haajireen waxaa helay jiro ay lawada qandhadeen heer ay salaada fadhi ku tukadaan. [[Caa'isha binti Abiibakar|Caa’isha]] (RC) waxay tiri ”Markii Rasuulka (Scw) uu [[Medina|Madiina]] yimid baa [[Abu Bakr|Abuu bakar]] iyo [[Bilaal ibn Ribaax|Bilaal]] ay xanuunsadeen, saa waan usoo galay oo aan ku dhahay ”''Aabbo sideed tahay? Bilaaloow!! adiguna sideed tahay”?'' Waxay tiri ”[[Abu Bakr|Abuu bakar]] markay qandho qabato wuxuu oranayay:- ”''Qofkastaa reerkiisuu ku waabariistaa, mowdkuna uga dhaw kabihiisa suunkooda''”. Bilaalna wuxuu lahaa ”''Alla maan habeen baryo tog ay hareerihiisa ku yaallaan geedka Idkharka buurta Jaliil, oo maan maalin u arooro biyihii Majinnah, oo may ii muuqdaan labadii buurood Shaama iyo Dhufayl''” Caa'isha waxey uga warantay Nabiga scw khabarkood, wuxuu dhahay Nabiga scw ”'''''Allahayow na jecleysii Madiina jaceylkeena Makka oo kale ama ka sii daran, Allahayow noo barakee suuskeed iyo madaalkeed, cudurkeedna ka rar oo juxfa yeel'''''”

== Jihaadkiisa ==
Abuu bakar wuxuu la xaadiray Nabiga scw [[Dagaalkii Beder|Dagaalkii Badar]] iyo dhamaan dagaalada kale <ref>الطبقات الكبرى، [[محمد بن سعد البغدادي|ابن سعد البغدادي]]، 1/ 124</ref><ref>صفة الصفوة، 1/ 242</ref>. Wuxuuna ugu horeeyay dadka uu Nabiga scw kala tashado arimaha jira, Maalinkii Badar wuxuu muujiyay mawaaqif caan ahaa, markii safarka Qureysh fakaday wuxuu Nabiga scw la tashaday saxaabada Abuu bakar ayaa ugu horeeyay oo hadal wanaagsan ku hadlay, wuxuu la joogay Nabiga scw teendhada intii dagaalka uu socday.

Maalinkii [[Dagaalkii uxud|Uxud]] Abuu bakar wuxuu u fakanaayay wiilkiis Cabdiraxmaan oo markaas gaal ahaa dhinaca gaaladana ka soo jeeday balse Nabiga scw ayaa joojiyay, Markii muslimiinta kala daateen oo la faaifiyay in Nabiga scw la dilay Abuu bakar wuxuu dhax jeexay safafka wuxuuna ahaay qofkii ugu horeeyay ee gaara, wuxuu isku dayay biraha inuu ka bixiyo Nabiga scw balse [[Abuu Cubeydah Caamir ibn Jaraax|Abuu Cubeyda]] ayaa ka baryay inuu u dhaafo wuu u daayay.

Wuxuu qeyb ka qaatay Duulaankii banii nadiir ee sanadkii [[4H|4aad]] ahaa, Duulaankii banii musdaliq ee sanadkii [[5H|5aad]] ahaa, wuxuuna siday calanka Muhaajiriinta, [[Dagaalkii Dhufeysyada|Duulaankii khandaq]] iyo Duulaankii banii qureyda oo isla sanadkii [[5H|5aad]] ahaayeen, [[Dagaalkii Kheybar]] oo sanadkii [[7H|7aad]] dhacay wuxuu Abuu bakar hogaamiyay ciidankii ugu horeeyay ee isku daya furshadeed wey furan waayeen, hogaamiye yaal kale ayuu Nabiga scw diray kuwaas oo ku guuleysan waayeen ilaa markii dambe [[Cali]] uu furtay.

Sanadkii [[7H|7aad]] Abuu bakar wuxuu hogaamiyay ciidan ku duulay Qabiilka Fazaara ee [[Najdi]] daga, wuxuu ka soo qabsaday maxaabiis badan.

Markii Nabiga scw uu galay [[Makka]] Sanadkii furashada Abuu bakar wuxuu socday garabkiisa,  wuxuu keenay maalintaas aabihiis [[Abuu quxaafa|Abuu Quxaafa]] oo gaal ahaay, Rasuulka Scw ayaa dhahay "'''''Maxaa u keentay anagaa xaafada ugu tagi laheen'''''" [[Abu Bakr|Abuubakar]] wuxuu dhahay: "''May asigaa ku xaq leh inuu yimaado''" islaamka ayaa loo qabtay wuuna islaamay <ref name=":2">[[السيرة النبوية لابن هشام|السيرة النبوية]]، [[ابن هشام (توضيح)|ابن هشام]]، ج4 ص54-55</ref>.

[[Dagaalkii Xunayn|Dagaalkii Xuneyn]] ee sanadkii [[8H|8aad]] ahaa Abuu bakar wuxuu ku juray in yar oo Nabiga scw ku hartay ka dib markey dadki carareen, wuxuu Nabiga scw faray [[Cabaas bin Cabdul mudalib|Cabaas]] dadka inuu u qeyliyo markaas ayeena soo laabteen.

[[Dagaalkii Tabuk|Duulaankii Tabuuk]] ee ugu dambeeyay dagaalada Rasuulka scw wuxuu Nabiga scw u xiray Abuu bakar calankiisa ugu weyn, wuxuuna ku booriyay Nabiga saxaabadiis bixinta sadaqada, [[Cumar (saxaaba)|Cumar]] oo is lahaa Abuu bakar wax dhaxaa wuu kaa hormaray maanta ka badi ayaa la yimid kala bar xooliisa balse wuxuu ku kadsoomay Abuu bakar oo la yimid xoolhiis oo dhan, markii la weydiiyeyna ciyaalka maxaa ugu soo tagtay wuxuu ku jawaabay "ilaahay iyo Rasuulkiis ayaa ku dhaafay" [[Cumar (saxaaba)|Cumar]] oo maalinkaas quustay baa dhahay maanta ka dib kulama tartami doono <ref>سنن أبي داود، كتاب الزكاة، رقم: 1678، وحسنه الألباني</ref>.

== Hogaaminta Xajka ==
Sanadkii [[9H|sagaalaad ee hijiriga]] wuxuu Nabiga scw madax uga dhigay Abuu Bakar hogaaminta [[Xaj|xajka]] waxa uuna la baxay 300 nin oo reer [[Madiina Al-munawara|Madiina]] ah iyo 20 halaad oo hadyi ah, wuxuu Nabiga scw ka daba diray [[Cali|Cali bin Abii Daalib]] oo faray inuu gaarsiiyo dadka balankooda in loo celiyay iyo inaa la ogoleen qof gaal ah ama qaawan inuu soo xajiyo, [[Xaj|Xajka]] ka dib waxey xujeyda kusoo laabteen [[Madiina Al-munawara|Madiina]].

== Jirada Rasuulka scw iyo dhimashadiis ==
Jirada uu ku dhintay [[Nebi Maxamed c.s|Nabiga scw]] waxey ku bilaabatay dhamaadka [[Safar (bil)|Safar]] sanadii [[11H]], Maalin Nabiga scw asigoo khudbeenayo wuxuu ku dhahay khudbadiis “'''''Ilaahay addoon ayuu kala doorsiiyay aduunyo iyo waxa Eebbe agtiisa ah, adoonka ayaana doortay Alla agtiis'''''”. Abuu Bakar ayaa oohin is celin waayay, Saxaabada ayaana la yaabay oohintiisa Abuu bakar se wuxuu u fahmay in Nabiga scw oo muddo dheer sii noolaan doonin, wuxuu dhahay "''Maya, annaga iyo carruurtayada ayaa furashada kuu noqon doona''." Nabiga scw waa u tacsiyeeyay saaxiibkii, wuxuuna amray in dhammaan irdaha masaajidka soo gala la xidho marka laga reebo ta guriga Abuu Bakar ka imanaysa.

Markii ay jirada ku darnaatay Nabiga scw uuna awoodi waayay salaada inuu tujiyo wuxuu dhahay "'''''Abuu Bakar fara ha tujiyo dadka" waxaa lagu dhahay''''' "''Abuu bakar wuu qalbi jilcan yahay booskaada haduu istaago dadka ma maqashiin karo''" dhowr jeer markii lagu celceliyay wuxuu dhahy Nabiga scw "'''''Abuu bakar ha tujiyo dadka, idinka waxaa tihiin saaxiibada Yuusuf'''''" waxaa dhacday Nabiga scw xoogaa fudeed inuu dareemay wuxuu soo aaday salaada labo qof ayakoo dhinacyada uga jiraan, Abuu bakar ayaa damcay dib inuu u baxo Nabiga scw ayaa u ishaaray meeshaada wuxuuna fariistay dhinaciisa <ref>[[البداية والنهاية]]، [[ابن كثير الدمشقي|ابن كثير]]، ج5 ص253</ref>. 

== Maalinkii uu dhintay Nabiga scw ==
Wuxuu dhintay Nabiga scw barqanimada maalin isniin ah 12 ka bisha [[Rabic al-awwal|Mawliid]], Waxeyna geeridiisa xanuun iyo murugo ku reebtay dhamaan Saxaabada, waxey noqdeen mid wareera iyo mid inkira dhimashadiisa, [[Cumar (saxaaba)|Cumar bin khadaab]] wuxuu qaatay seeftiisa wuxuuna ku goodiyay inuu dilaayo cidkasta oo dhahda Nabiga scw wuu dhintay, wuxuu dhahay "''Walaahi Nabiga scw ma dhiman ilaahay ayaana soo bixin doono wuxuuna jari raga qaar gacmahooda iyo lugahood''" <ref name="abc8">[[صحيح البخاري]]، رقم: 3667</ref>. Abuu Bakar maalintaas wuu maqnaa markuu imaaday waxoo galay qolka uu Nabiga scw yaalay wajiga ayuu ka feyday markaasuu shumiyay, wuxuuna dhahay: "''Waad wanaagsanaatay noloshaada iyo dhimashadaada''" ka dib dadka ayuu ku soo baxay, wuxuuna ku dhahay [[Cumar (saxaaba)|Cumar]] "''is daji''" Abuu Bakar wuxuu soo jeediyay khudbad oo ku lahaa: 
<blockquote>
war hooy qofkii Muxamad caabdudaayay Muxamad wuu dhintay, Qofkii Alla caabudaayay Alla wuu noolyahay mana dhimanaayo wuxuuna aqriyay  [ومَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَات أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ [فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ<ref>سورة آل عمران، الآية: 144</ref>  
</blockquote>[[Caa'isha binti Abiibakar|Caa'isha]] RC waxey tiri "W''alaahi waxaad moodaa dadka horay inayna u ogeen ilaahay inuu soo dajiyay aayadaas ilaa uu Abuu Bakar ku dul aqriay, wey ka qaateen waxeyna yaqiniyeen geerida Nabiga scw''" <ref>[[صحيح البخاري]]، كتاب الجنائز، رقم: 1241، 1242</ref>

=Khilaafada=
{{Template:Khaliif}}
== Maalinkii Saqiifa ==
Dhalashada Nabiga scw [[Ansaar|Ansaarta]] waxey shir ku qabteen teendhada reer banii saacida si ay u doortaan amiir u gaar ah, waxa ayna u sharaxdeen [[sacad bin cubaada|Sacad bin Cubaada]]<ref name="الطبري1">{{استشهاد بكتاب|الأخير=الطبري|الأول=أبو جعفر محمد بن جُرير|وصلة مؤلف=الطبري|عنوان=[[تاريخ الطبري|تاريخ الرُسل والمُلوك]]، جـ 3|سنة=[[1960]]|ناشر=[[دار المعارف]]، تحقيق محمد أبو الفضل إبراهيم|مكان=[[القاهرة]]-[[مصر]]|صفحة=201-218}}</ref> <ref>{{استشهاد بكتاب|الأخير=اليعقوبي|الأول=أحمد بن أبي يعقوب بن جعفر بن وهب|وصلة مؤلف=اليعقوبي|عنوان=[[تاريخ اليعقوبي]]، جـ 2|سنة=[[1960]]|ناشر=دار صادر|مكان=بيروت-لبنان|صفحة=123}}</ref>, [[Abu Bakr|Abuu Bakar]], [[Cumar (saxaaba)|Cumar]] iyo [[Abuu Cubeydah Caamir ibn Jaraax|Abuu Cubeyda]] ayaa soo aadeen dhankooda, markey gaareen goobta shirka waxaa hadlay afhayeenka Ansaarta wuxuuna dhahay "Anaga waxaa nahay Ansaarta ilaahay iyo jeyshka islaamka, idinkuna Muhaajiriiney waxaa tihiin tolka nabigeen qolo yar oo niiga mid ah ayaa raba jiridka inay naga jaraan oo noo diidaan talada" Cumar ayaa isku diyaariyay inuu hadlo balse [[Abu Bakr|Abuu Bakar]] ayaa hadal jeedinta qaatay oo ka hadlay midnimada inay fiican tahay, waxa uuna xusay fadliga [[Quraysh|Qureysh]] iyo inay yihiin kuwa xaqa u leh [[Khilaafada Islaamka|khilaafada]], ka dib wuxuu gacanta qabtay [[Cumar (saxaaba)|Cumar]] iyo [[Abuu Cubeydah Caamir ibn Jaraax|Abuu Cubayda]] waxa uuna dhahay labadaan midkaa doorataan ayaa raali niiga ahay, mid [[Ansaar|Ansaarta]] ka mid ah ayaa istaagay oo dhahay ''"''Anagana amiir aa leenahay idinkana amiir aa laydihiin"<ref name="الإصابة">[https://shamela.ws/browse.php/book-9767/page-700 الإصابة في تمييز الصحابة - الحباب بن المنذر بن الجموح] {{Wayback|url=https://shamela.ws/browse.php/book-9767/page-700|date=20170412224843}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170412224843/http://shamela.ws/browse.php/book-9767/page-700|date=12 أبريل 2017}}</ref> waxaa aad u batay buuqa sawaxanka ayaana kor noqday, ka dib [[Cumar (saxaaba)|Cumar]] ayaa gacanta qabtay [[Abu Bakr|Abuu Bakar]] oo dhahay fidi aa kula mubaayacoodee, [[Ansaar]] ayaa ayagana la mubaayacootay, sidaas ayaana lagu doortay [[Abu Bakr|Abuu Bakar]] khaliifka koowaad ee Islaamka.

== Beycada guud ==
Maalintii xigtay waxey muslimiinta isugu yimaadeen masjidka ayagoona halkaas kula mubaayacoodaan Abuu bakar si guud <ref>سيرة أبي بكر الصديق، علي الصلابي، ص138</ref>, kadib Abuu bakar wuxuu fuulay minbarka waxa uuna dhahay:

<blockquote>AMAA BACDU: Dadkiinaanow aniga xil baa ley dhiibay mana ihi qofka niigu kheyrka badan, hadaa wanaag sameeyo iigu kaalmeeya, hadaa qaldamana  i toosiya, runta waa amaano, beenta waa khiyaano, kiina niigu liita agteeya wuu ka xoogan yahay ilaa xaqa usoo qaado, kiina xooga leh agteeya wuu ku liitaa ilaa xaqa ka qaado insha Allah. Qolo kama tagto jihaadka ilaahay dartiis illaa Alla wuu duleeyaa, qolo kuma faafto xumaanta illaa Alla balaayo ayuu ku wada camimaa, I adeeca intaa Alla iyo Rasuulkiis adeecaayo, hadii aa Alla iyo Rasuulkiis ku caasiyo wax daaco ah niiguma lihi. U kaca salaada Alla ha idiin naxariistee <ref>[[البداية والنهاية]]، [[ابن كثير الدمشقي|ابن كثير]]، 6/ 305-306، إسناد صحيح</ref>. </blockquote>

== Ciidankii Usaama ==
Waxa uu ahaa Nabiga scw inuu diyaarshay ciidan oo madax uga dhigay [[Usaama bin zeyd]] kuwaas oo ku duula [[Imbiraadooriyada biriizanda|Ruum]], balse markuu xanuunsaday Nabiga scw ciidanka wuu habsaamay, dardaarankii Rasuulka scw ayaa ahaa ka hor intuusan dhiman ciidankaas in la fuliyo, balse khilaafada Abuu bakar markuu qabtay oo carabtii dhan ridoobeen, waxaa lagu dhahay ciidankaan Madiina ayaa looga baahan yahay waxey ku fiicantahay in la baajiyo, Abuu bakar wuu diiday, wuxuuna dhahay: ma joojinaayi ciidan uu Rasuulka scw diray, 

Ciidankii Usaama waxey gaaren bartimaameydkood waxeyna gaarsiiyeen cadawga khasaaro badan, ka dib wey soo laabteen nabad qaba soona qaniimeysteen. 

== Dagaalada Ridada ==
{{See also|Dagaaladii ridada}}Dhimashada Nabiga scw kadib waxaa bilaawday mawjado rido ah, Qabiilo badan oo carbeed ayaana  diinta kalaabteen, qaar kale oo badan waxey diideen inay bixiyaan sakada waxaa meel walba ka soo baxay kuwo sheeganaya nabinimo sida [[Duleyxa bin Khuweylid|Duleyxa]] oo raacsanaayeen reer banii asad, sujaaxa oo ree tamiim iyo tagliba raaceen, iyo [[Museylima Al-kadaab|Museylima Al-Kadaab]] oo reer banii Xaniifa raaceen, Dawlada Abuu bakar ayaa noqotay mid ku kooban [[Madiina Al-munawara|Madiina]], [[Makka]] iyo [[Daa'if]].

Abuu ubakar wuxuu go'aansaday awood iyo dagaal inuu ku wajaho dhaqdhaqaaqyada ridada, Saxaabada qaar kamida oo [[Cumar (saxaaba)|Cumar]] ku juro ayaa Abuu bakar usoo jeediyeen inuu ku wajaho qaab jilcsan iyo inuu iska daayo kuwa diidan Sakada, balse Abuu bakar oo mawaaqifkiisa ku adag ayaa dhahay "wallaahi waa la dagaalami qofka kala saara Salaada iyo Sakada maxaa yeelay Sakada waa xaqa maalka, walaahi hadey ii diidaan xarig oo Nabiga scw u gudan jireen waa la dagaalamaa" <ref>{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[ابن عبد البر|ابن عبد البر، أبو عُمر يُوسُف بن عبد الله النمري]]|عنوان=الاستذكار الجامع لمذاهب فقهاء الأمصار|صفحة=224|مسار=https://islamweb.net/ar/library/index.php?page=bookcontents&ID=1071&idfrom=0&idto=0&flag=1&bk_no=93&ayano=0&surano=0&bookhad=0|سنة=[[1414 هـ|1414هـ]] - [[1993]]م|ناشر=دار قتيبة ودار الوعي|مكان=[[بيروت]] - [[دمشق]]|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20171016014538/http://library.islamweb.net/newlibrary/display_book.php?flag=1&bk_no=93&ID=1071|تاريخ أرشيف=[[16 أكتوبر]] [[2017]]}}</ref><ref>{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[ابن حجر العسقلاني|ابن حجر العسقلاني، أبو الفضل شِهابُ الدين أحمد بن عليّ]]|مؤلف2=تحقيق عادل أحمد عبدُ الموجود وعليّ مُحمَّد مُعوَّض|عنوان=[[الإصابة في تمييز الصحابة]]، الجزء الخامس عشر|إصدار=الأولى|صفحة=302 - 309|سنة=[[1415 هـ|1415هـ]]|ناشر=دار الكُتب العلميَّة|مكان=[[بيروت]] - [[لبنان|لُبنان]]}}</ref>.

Qabiilada carabta ridoobay waxey sheegeen diinta inay ku ekeed intuu noolaa Nabiga scw, mid ka mid ah abwaanadood oo tix gabay ah mariyay waxa ayaa dhahay:

''<<waxaa adeecnay Nabiga scw intuu na dhax joogay''

''Ee ilaahay adoomankiisow muxuu Abuu bakar rabaa>>''

wuxuuna faray Abuu bakar in la xoojiyo difaacyada [[Madiina Al-munawara|Madiina]] asigoo ka baqaayay weeraro kaga yimaada qabiilada qaar xagooda, sidii ayaa dhacday weerar ayee [[Madiina Al-munawara|Madiina]] la kulantay habeen ciidanka muslimiinta ayaana iska difaacay, subaxnimadii ayuu daba galay Abuu bakar wuxuuna gaarsiiyay jab weyn, Dul-Qisa meel la dhaho ayuuna dagay, waxeyna ahayd furashadii u horaysay dagaaladii ridada <ref>{{استشهاد بكتاب|الأخير=ابن الأثير|الأول=علي بن أحمد بن أبي الكرم|مؤلف-وصلة=ابن الأثير|عنوان=[[الكامل في التاريخ]]، جـ 2|سنة=[[1967]]|ناشر=دار بيروت ودار صادر|مكان=بيروت-لبنان|صفحة=344-345}}</ref>.

=== Dirista guutooyinka dagaalka ===
Wuxuu diyaarshay Abuu bakar kow iyo toban guuto oo ciidan ah kuwaas oo u xilsaaray la dagaalanka qabiilada ridoobay, waxeyna kala ahaayeen:-

*Guutada [[khaalid bin Waliid]] oo ku jaheesneyd la dagaalanka [[Duleyxa bin Khuweylid]] iyo kuwa raacsan, ka dibna [[Maalik bin nuweyra]] hogaamiyaha 

*Guutada [[Cikrama bin abii jahal]] oo ku jaheesneyd la dagaalanka [[Museylima Al-kadaab]] ee [[yamaama]]

*Guutada [[Shuraxbiil bin xasana]] oo gurmad ugu ahayd [[Cikrama bin abii jahal]] la dagaalanka [[Museylima Al-kadaab]] 

*Guutada Muhaajir bin umayya u jaheysan la dagaalanka murtadiinta [[yaman]]

*Guutada [[Suweyd bin muqrin]] oo ku jaheesneyd tihaama yaman

*Guutada [[Calaa bin Xadrami]] oo ku jaheesneyd Baxreyn

*Guutada xudeyfa bin muxsan oo ku jaheesneyd la dagaalanka reer [[Cumaan]] 

*Guutada Carjafa bin harsam oo ku jaheesneyd dhulka muhra

*Guutada [[Camar bin caas|Camar bin Caas]] oo ku jaheesneyd la dagaalanka qabiilka qudaaca 

*Guutada Macan bin xaajis Al-sulami oo ku jaheesneyd la dagaalanka banii sulaym iyo inta la jirta oo hawaazin ah

*Guutada khaalid bin saciid oo afafka hore ee [[Shaam]] ku jaheesnaa
Waxa uu dardaaran u siiyay Abuu bakar talyaasha ciidamadiisa cidna inay la dagaalin ilaa ay ugu yeeraan diinta marka hore qofkii aqbala ay ka tagaan qofkii diidana ay la dagaalamaan.

=== Hab socodka dagaalada ===

==== Yaman ====
Intuu Nabiga scw noolaa Waxaa [[Yemen|Yaman]] ka soo baxay [[Aswad Al-cansi]] oo nabinimo sheegtay waxaana raacay qabiilo badan, wuxuuna qabsaday [[Sanca]] Asigoo dilay talyaheeda [[Baadaan Al-faarisi]] <ref>البدء والتاريخ، 5/ 229</ref>, balse muslimiinta waxaa u suuro gashay inay dilaan oo shartiisa joojiyaan, khilaafada markuu qabtay Abuu bakar waxaa ridoobay hadana Qeys bin makshuux oo [[Sanca]] ka talinaayay, wuxuu u qoray Abuu bakar [[Feyruuz Al-deylami]] iyo kaaba qabiilada ka ag dhaw [[Sanca]] inay la dagaalamaan Qeys iyo murtadiinta kale, waxey la galeen dagaalo badan ilaa markii dambe ka adkaadeen Qeys iyo intii raacsanayd, Qeys bin makshuux iyo saaxiibkiis Camar bin Macdii kariba waxaa lagu dhigay gacanta Madiina ayaa loo soo diray <ref name="البداية364">{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[ابن كثير الدمشقي|ابن كثير، الإمام عمادُ الدين أبو الفداء إسماعيل بن عُمر بن كثير القُرشي البصري الدَّمشقي]]|آخرون=عبد الله بن عبد المحسن التُركي|عنوان=البداية والنهاية|طبعة=الأولى|صفحة=483 - 485|المجلد=التاسع|سنة=[[1424 هـ|1424هـ]] - [[2003]]م|ناشر=دار هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان|مسار=https://shamela.ws/book/4445/5313#p1|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20221122171547/https://shamela.ws/book/4445/5313|تاريخ أرشيف=21 سبتمبر 2017}}</ref>.

Ciidankii [[Cikrama bin abii jahal|Cikrama]] uu watay waxey soo gaareen muhra waxeyna ka guul gaareen qabiilada halkaas daga, ka dib waraaq Abuu bakar ka socotay ayaa u timid oo faraysay inuu la midoobo Muhaajir bin umayya ciidankiisa, kadibna ay aadaan dhanka qabiilka kinda, [[Ashcas bin Qeys]] hogaamiyaha qabiilka kinda ayaa weerar ku haayay [[Xadramuut]] uu joogay ziyaad bin labiid, balse ciidanka muslimiinta markey soo gaareen waxey qabiilka kinda gabaad ka dhigatay dhufeysyka Najiir, ciidanka muslimiinta waxey ku go'doomiyeen dhufeysyka intii ka baxsaneydna waxey ugu yeeraayeen islaamka qofkii diidana way la dagaalayeen, Ciidankii go'doonsanaa waxey dareemeen quus waxeyna ugu dambeyn isku dhiibeen muslimiinta, muslimiinta markey gudaha u galeen dhufeysyka waxey dileen 700 oo dagaalyahanadood ah, [[Ashcas bin Qeys]] ayaana la xiray waxaana loo diray Abuu bakar <ref name="الطبري338">{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جرير]]|آخرون=مُحمَّد أبو الفضل إبراهيم|عنوان=تاريخ الرسل والملوك|طبعة=الثانية|صفحة=338|المجلد=الجُزء الثالث|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=دار المعارف|مكان=القاهرة|مسار=https://shamela.ws/book/9783/1611|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20221122195524/https://shamela.ws/book/9783/1611#p1|تاريخ أرشيف=22 نوفمبر 2022|تاريخ الوصول=22 نوفمبر 2022|حالة المسار=bot: unknown}}</ref>.

==== Duleyxa bin Khuweylid ====
Ciidamadii khaalid uu watay waxay aadeen dhanka [[Duleyxa bin Khuweylid]] oo sheegtay nabinimo waxaa raacay qabiilkiis bnuu asad iyo qabiilada Gadafaan, Qabiilka dayyi oo horay u raacay ayaa isaga laabtay ka dib Cadiyyi bin xaatim markuu lahadlay <ref name="حرب طُليحة">{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جُرير]]|مؤلف2=تحقيق مُحمَّد أبو الفضل إبراهيم|عنوان=[[تاريخ الطبري|تاريخ الرُسل والمُلوك]]، الجُزء الثالث|إصدار=الثانية|صفحة=253 - 257|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=[[دار المعارف]]|مكان=[[القاهرة]] - [[مصر]]}}</ref>.

Duleyxa wuxuu dilay [[Cukaasha bin Muxsan]] iyo Saabit bin Aqram oo horgal u ahaa ciidanka [[Khaalid bin Waliid|khaalid]], [[Dagaalkii buzaakha]] ayee isaga horyimaadeen labada ciidan, dagaal culus ka dib muslimiinta ayaa gaareen guul waxeyna bursadeen ciidankii Duleyxa ayagoo dilaayeen oo qafaalanayeen, dadka la qabsaday waxaa ka mid ahaa Cuyeyna bin Xisni, Duleyxa asiga wuu fakaday wuxuu u cararay [[Shaam]] agteyda.

==== Banuu tamiim ====
Ciidanka khaalid markey ka soo dhamaadeen Duleyxa waxey aadeen Qabiilka banii tamiim oo Sakada horay u diiday, hoogamiya qabiilkan Maalik bin Nuweyra markuu ka war helay muslimiinta inay ku soo socdaan wuxuu is dareensiiyay awood inaa looga hortagi karin wuxuuna kala diray dagaalyahanada qabiilka <ref name="بنو تميم">{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جُرير]]|مؤلف2=تحقيق مُحمَّد أبو الفضل إبراهيم|عنوان=[[تاريخ الطبري|تاريخ الرُسل والمُلوك]]، الجُزء الثالث|إصدار=الثانية|صفحة=277 - 278|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=[[دار المعارف]]|مكان=[[القاهرة]] - [[مصر]]}}</ref>, balse [[Khaalid bin Waliid|khaalid bin waliid]] ayaa dilay Maalik bin Nuweyra, arintaas oo dood ka dhax dhalisay saxaabada, [[Cumar (saxaaba)|Cumar bin khadaab]] ayaa u soo jeediyay Abuu bakar inuu [[Khaalid bin Waliid|khaalid]] xilka ka qaado laakin Abuu bakar ma aqbalin. 

==== Museylima Al-Kadaab ====
Banuu Xaniifa waxey ahaayeen kuwa ugu daran murtadiinta, waxaa hogaaminaayay [[Museylima Al-kadaab]] oo ilaa 40 kun ku hareersnaayeen, waxeyna jabiyeen ciidankii uu [[Cikrama bin abii jahal|Cikrama]] watay iyo mid kala oo [[Shuraxbiil bin xasana|Shuraxbiil bin Xasana]] watay <ref>{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=شبارو، عصام مُحمَّد|عنوان=الدولة العربيَّة الإسلاميَّة الأولى|إصدار=الثالثة|صفحة=256|سنة=[[1995]]م|ناشر=[[دار النهضة العربية (بيروت)|دار النهضة العربيَّة]]|مكان=[[بيروت]] - [[لبنان|لُبنان]]}}</ref>. Markii dambe waxaa soo gaaray [[Khaalid bin Waliid|khaalid]] ciidankiisa oo 10 kun ilaa 12 kun gaarayay, waxaana ka mid ahaa Ahlu-badar iyo Qurraa <ref>{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=الكوفي، أحمد بن أعثم|عنوان=كتاب الفُتوح، الجُزء الأوَّل|إصدار=الأولى|صفحة=28 - 29|سنة=[[1986]]م|ناشر=دار الكُتب العلميَّة|مكان=[[بيروت]] - [[لبنان|لُبنان]]}}</ref>, [[Museylima Al-kadaab|Museylima]] markuu ka war helay imaanshaha [[Khaalid bin Waliid|Khaalid]] wuxuu ula baxay ciidankiisa Caqarabaa oo [[Yamaama]] dhinceed ku taalay, waxaana dhax maray ciidanka Muslimiinta iyo kuwa murtadiinta dagaal aad u darnaa, mar ayeeba ku sigteen Muslimiinta inay jabaan, waxaa hal heys u ahaa Muslimiinta maalintaas "Yaa Muxmadaa", ciidanka banuu xaiifa ayaa ku gambaday beer loogu yeero "'''''Beerta dhimashada'''''" oo darbiyo adag lahayd <ref>[[البداية والنهاية]]، [[ابن كثير الدمشقي|ابن كثير]]، 6/ 329</ref>, hase yeeshee Muslimiinta ayaa awoodeen darbiga inay ugu boodaan takbiirta ayeena ku galeen, beerta gudaheed ayaa lagu laayay reer banii xaniifa, waxaana ku jiray dadka lagu dilay [[Museylima Al-kadaab|Museylima]] iyo wasiirkiis [[Muxakkam bin dufeyl|Muxakkam bin Dufeyl]], guud ahaan banii xaniifa waxaa dagaalka looga dilay 10 kun, dhanka Muslimiinta waxaa uga dhintay ilaa 600 oo ay ku jiraan Qurraa badan iyo saxaabo magac leh sida [[Zeyd bin khadaab]], [[Abuu dujaana]], [[Saalim mowla abii xudeyfa|Saalim Mowla Abii Xudeyfa]] iyo [[Dhufayl binu camar al dowsi|Dufeyl bin Camar Al-Dowsi]]. 

==== Murtadiinta Cumaan iyo Baxreyn ====
[[Cumaan]] waxaa ka soo baxay "Dul-taaj Laqiid bin Maalik" oo nabinimada sheegtay, wuxuu buriyay cabaad iyo jeyfar oo horay u maamuli jireen [[Cumaan|Cumaan,]] Abuu bakar ayaa u soo diray Carjafa bin harsama iyo Xudeyfa bin Muxsan, sidoo kale Cikrama ayuu gurmad uga sii dhigay, Dul-taaj markey soo gaartay imaashaha ciidanka muslimiinta wuxuu ula baxay ciidankiisa Dubaar meel la dhaho, halkaas ayee ku dagaalameen labada ciidan, waxaana la jabiyay gaalada 10 kun ayaa laga dilay ganiimo badana waa laga qabsaday <ref>[[البداية والنهاية]]، [[ابن كثير الدمشقي|ابن كثير]]، 6/ 335</ref>.

Dadka [[Baxrayn|Baxreyn]] ayaga waxey islaameen xiliga Nabiga scw, waxaana ka talin jiray Mundir bin Saawi oo cadaalad ku maamuli jiray <ref>التراتيب الإدارية، 1/ 19</ref>, Markii uu dhintay way ridoobeen waxeyna madax ka dhigteen Mundir bin Nucmaan Al-garuur <ref>حروب الردة، أحمد سعيد، ص146</ref>, Magaalo la dhaho jawaasaa ayaa ku hartay islaamnimada waxey galiyeen go'doon baad iyo biyo ayeena ka gooyeen, Ciidanka Abuu bakar oo [[Calaa bin Xadrami]] ayaa soo gaaray, waxeyna la dagaalameen murtadiinta ilaa ay ka jabiyeen <ref>الثابتون على الإسلام، ص63</ref>, Mundir bin Nucmaan Al-garuur ayaana lagu dilay dagaalka

==Bilaawga Furashooyinka Ciraaq==
Dhamaadka dagaaladii ridada ka dib waxaa Abuu bakar u yimid [[Musana bin xaarisa Al-sheybaani]] oo qabiilkiisa xuduud la lahaayeen Faaris, wuxuu ka dalbay Abuu bakar inuu gurmado, Abuu bakar ayaa diray Khaalid bin waliid iyo Ciyaad bin ganam, khaalid wuxuu baxay muxaram [[12H]] wuxuuna gaaray Ciyaad ka hor, khaalid wuxuu u qoray Hurmuz talyaha Ciraaq faaris islaamid ama jisyo ama dagaal <ref name="الطبري347">{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جُرير]]|آخرون=[[محمد أبو الفضل إبراهيم]]|عنوان=تاريخ الرُسُل والمُلُوك|طبعة=الثانية|صفحة=347 - 348|المجلد=3|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=دار المعارف|مكان=[[القاهرة]]|مسار=https://shamela.ws/book/9783/1620#p1|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20221125224316/https://shamela.ws/book/9783/1620|تاريخ أرشيف=[[25 نوفمبر]] [[2022]]}}</ref>, Hurmuz wuxuu doortay dagaal, kisra ayuuna ka dalbaday ciidamo gurmad ah

Faaris waxey silsilad ku wada xirtay ciidankeeda ayadoo is leh yeyna cararin <ref name="الطبري349">{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جُرير]]|آخرون=[[محمد أبو الفضل إبراهيم]]|عنوان=تاريخ الرُسُل والمُلُوك|طبعة=الثانية|صفحة=347 - 348|المجلد=3|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=دار المعارف|مكان=[[القاهرة]]|مسار=https://shamela.ws/book/9783/1622#p1|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20221125224545/https://shamela.ws/book/9783/1622|تاريخ أرشيف=[[25 نوفمبر]] [[2022]]}}</ref>, dagaalka markuu bilaawday wuxuu ka dalbay Hurmuz [[Khaalid bin Waliid|khaalid]] inuu u soo baxo, Khaalid wuxuu ku dilay Hurmuz baratanka, ciidankii furus ayaa isku dhax yaacay waxeyna la kulmeen jab weyn, intii carartayna waxaa sii bursaday [[Musanaa bin xaarisa Al-sheybaani|Musanaa bin xaarisa]] ilaa magaalqda Abulla ka gaaray, wuxuu ogaaday ciidan kale oo halkaas jooga [[Khaalid bin Waliid|khaalid]] ayuu ku war galiyay,

[[Khaalid bin Waliid|Khaalid]] durbadii wuxuu la soo dhaqaaqay ciidankiisa, ciidankaan meesha joogay waxey ahaayeen kuwii gurmadka ahaa oo kisra soo siray, ciidanka muslimiinta ayaana ku jabiya dagaalkii madaar waxeyna ka dileen 30 kun oo badankood wabiga ku dhinteen, waxeyna ka qabsadeen caruur badan, [[Xasan bisri]] ayaana ka mid ahaa caruurta lagu qabsaday dagaalkaas.

Kisra wuxuu soo aruurshay ciidaan aad u badan oo hogaamiye ka ahaa talyihii khuraasaan Andarzagar iyo ciidan kale oo hogaamiye ka ahaa bahman bin jaadwyhi, labada ciidan waxey kala qaadeen labo jid, [[Khaalid bin Waliid|khaalid]] wuxuu isku dayay inuu ka faaideysto intayna kulmin, bishii Safar [[12H]] [[dagaalkii waluuja]] ayee muslimiinta kula dagaalameen ciidanka Andarzagar khaalid wuxuu adeegsaday taatiko cajiib ahayd oo suuro galisay guul dhamaystiran inay muslimiinta ka gaaraan Furus, hogaamiyahooda ayaa cararay oo haraad ku dhintay <ref name="الطبري354">{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جُرير]]|آخرون=[[محمد أبو الفضل إبراهيم]]|عنوان=تاريخ الرُسُل والمُلُوك|طبعة=الثانية|صفحة=354|المجلد=3|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=دار المعارف|مكان=[[القاهرة]]|مسار=https://shamela.ws/book/9783/1627|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20221126213430/https://shamela.ws/book/9783/1627#p1|تاريخ أرشيف=26 نوفمبر 2022|تاريخ الوصول=26 نوفمبر 2022|حالة المسار=bot: unknown}}</ref>.

Talyihii furus ee ciidanka labaad hogaaminaayay Bahman wuu laabtay waxayna ciidankiisa ku darsameen qabiilo carab kirishmis ah oo isbahaysi ahaayeen, meel la yiraahdo ulays ayeena isku aruursadeen <ref>{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جُرير]]|آخرون=[[محمد أبو الفضل إبراهيم]]|عنوان=تاريخ الرُسُل والمُلُوك|طبعة=الثانية|صفحة=355|المجلد=3|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=دار المعارف|مكان=[[القاهرة]]|مسار=https://shamela.ws/book/9783/1628|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20221126220156/https://shamela.ws/book/9783/1628#p1|تاريخ أرشيف=26 نوفمبر 2022|تاريخ الوصول=26 نوفمبر 2022|حالة المسار=bot: unknown}}</ref>, khaalid ayaa u soo dhaqaaqay dhankooda, dagaalka markuu kululaaday wuxuu khaalid ku nadray inoo hal ka tagin oo dhiigood wabiga ku dureeriyo, markii ay muslimiinta guuleysteen wuxuu khaalid faray in la xerxero oo wabiga lagu dul dilo. Waxey muslimiinta gaareen magshyaa magaalo la dhoho oo dadkeed ka guureen [[Khaalid bin Waliid|khaalid]] ayaana faray in la dumiyo gebi ahaanteed <ref>{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جُرير]]|آخرون=[[محمد أبو الفضل إبراهيم]]|عنوان=تاريخ الرُسُل والمُلُوك|طبعة=الثانية|صفحة=358|المجلد=3|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=دار المعارف|مكان=[[القاهرة]]|مسار=https://shamela.ws/book/9783/1631|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20221126220154/https://shamela.ws/book/9783/1631#p1|تاريخ أرشيف=26 نوفمبر 2022|تاريخ الوصول=26 نوفمبر 2022|حالة المسار=bot: unknown}}</ref>.

=== Furshada Xiira ===
Talyihii faarisiga ahaa ee haystay Xiira markuu ogaaday in muslimiinta ku soo dhaw yihiin wuxuu faray wiilkiisa inuu dimiyo furaat, khaalid iyo ciidanka muslimiinta waxey soo qaateen doomihii ay kusoo qabsadeen dagaaladii hore, balse waxey ka war heleen wabiga in la xeray, khaalid ayaa tiro ciidankiis ah kaxeystay, wuxuu kula kulmay wiilka taliyaha xiira wabiga afkiisa dagaal ka dib wuu jabiyay waxa uuna dib u socod siiyay wabiga <ref name="الطبري359">{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جُرير]]|آخرون=[[محمد أبو الفضل إبراهيم]]|عنوان=تاريخ الرُسُل والمُلُوك|طبعة=الثانية|صفحة=359|المجلد=3|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=دار المعارف|مكان=[[القاهرة]]|مسار=https://shamela.ws/book/9783/1631#p1|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20221107214442/https://shamela.ws/book/9783/1632|تاريخ أرشيف=[[25 نوفمبر]] [[2022]]}}</ref>,

Talyihii Xiira ayaa ka tagay magaalada ka dib markii uu maqlay dhimashada Kisraa, waxey ciidanka muslimiinta magaalada ugu imaadeen dadkeedii oo dhufeysyo ka galay, khaalid wuxuu faray muslimiinta inay go'doon galiyaan magaalada, dadkii magaalada wuxuu ugu yeeray inay sedex mid qaataan islaamid, Jisyo ama dagaal, ugu dambeeyn dadkii magaalada waxey u hogaansameen aqbalida jisyada <ref>{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جُرير]]|آخرون=[[محمد أبو الفضل إبراهيم]]|عنوان=تاريخ الرُسُل والمُلُوك|طبعة=الثانية|صفحة=361 - 362|المجلد=3|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=دار المعارف|مكان=[[القاهرة]]|مسار=https://shamela.ws/book/9783/1634|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20221127163322/https://shamela.ws/book/9783/1634#p1|تاريخ أرشيف=27 نوفمبر 2022|تاريخ الوصول=27 نوفمبر 2022|حالة المسار=bot: unknown}}</ref>.

=== Furshada Anbaar ===
Furshada xiira ka dib kaaba qabiilo badan ayaa ugu yimaadeen khaalid xiira kuwaas oo dalbanaayay inay galaan daacada muslimiinta oo jisyo bixiyaan, intaas ka dib khaalid wuxuu ilaalo geeyay meelaha la qabsaday, asaga iyo ciidankiisa waxey u jaheesteen qabsahada dhulalka ka sokeeya dawma jandal oo Ciyaad bin ganam ku hakaday, wuxuu ka bilaabay Anbaar, dadkeydi ayaa ahaa inay dhufeysyo sameeysteen oo godad qoteen, khaalid wuxuu faray ciidankiis gamuunleyda indhaha inay ka shiishaan cadawga, kun il markey rideen ayuu talyihii meysa haystay shiirzaad dalbaday hishiis uu khaalid ku qancin, dagaalka ayaa sii socday waxey ciidanka muslimiinta gowraceen geelood ayagoo uga gudbay godka, markaas ayuu shirzaad dalbaday hishiis mar kale inay ka baxaan magaalada xitaa alaab la'aan, khaalid ayaana ogolaaday, waxa uuna kula hishiiyay dadkii magaalada Jisyo <ref name="الطبري374">{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جُرير]]|آخرون=[[محمد أبو الفضل إبراهيم]]|عنوان=تاريخ الرُسُل والمُلُوك|طبعة=الثانية|صفحة=374 - 375|المجلد=3|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=دار المعارف|مكان=[[القاهرة]]|مسار=https://shamela.ws/book/9783/1647|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20221127171941/https://shamela.ws/book/9783/1647#p1|تاريخ أرشيف=27 نوفمبر 2022|تاريخ الوصول=27 نوفمبر 2022|حالة المسار=bot: unknown}}</ref>.

khaalid wuxuu sii aaday ceynu tamri oo ay joogeen ciidamo faarisi ah oo Mahraan talye la dhaho hogaaminaayay iyo kuwo kale oo carab ah oo cuqa hogaaminaayay, ciidankii carabta ayaa dhaheen "Carab ayadaa is taqaanee noo dhaafa anaga" Ciidankii faarisiga wuxuu ku haray ceynu tamri, kuwii carabta ayaa ka hortageen muslimiinta, balse waa la jabiyay talyahoodii cuqa waana la qabtay, ciidankii faarisiga markey ka war heleen dagaalka way isaga carareen saldhigoodi, qaar yar oo kasoo firdhaday ciidanki cuqa ayaa dhufeysyo galeen, khaalid ayaana ka soo dajiyay.

=== Furshada Dawma Jandal ===
Ciidankii Ciyaad bin ganam uu watay ee Abuu bakar soo diray waxey in mudo ah ku hakadeen dawma jandal oo dhufeysyadeed adkaayeen qabiilo carab kirishmis ahna dagi jireen, Ciyaad wuxuu ka dalbay khaalid inuu u soo gurmado, khaalid ayaana ciidankiis kala soo tagay ceynu tamri, ukeydir oo hogaamiye ka ahaa dawma jandal wuxuu soo jeediyay inay la hishiiyaan khaalid laakin juudi bin rabiica oo asna hogaamiye kale ah ayaa diday hishiis inay galaan  <ref name="abc17">[[البداية والنهاية]]، [[ابن كثير الدمشقي|ابن كثير]]، 6/ 355</ref><ref>[[تاريخ الطبري|تاريخ الأمم والملوك]]، [[محمد بن جرير الطبري]]، 4/ 195</ref>, Ukeydir wuxuu isaga baxay dagaalka, ciidanka khaalid ayaana meel cidlo ka heleen, khaalid ayaana amray dilkiisa <ref>التاريخ الإسلامي، 9/ 163</ref>.

Dawma jandal waxaa laga hareereyay labada dhinac, Juudi ayaa weerar kuqaaday dhanka khaalid balse wuxuu la kulmay jab xun markey soo labanayeen waxaa laga xirtay albaabka dhamaantood waxey gacanta u galeen muslimiinta waana la wada dilay, ciidanka muslimiinta ayaa cadaadiska ku sii kordhiyay kuwa gudaha waxeyna fujiyeen albaabka dad badan ayeena ka dileen <ref>[[تاريخ الطبري|تاريخ الأمم والملوك]]، [[محمد بن جرير الطبري]]، 4/ 196</ref><ref>أبو بكر الصديق، خالد الجنابي، ص54</ref>.

=== Dagaalkii Firaad ===
[[Khaalid bin Waliid|Khaalid]] markii calanka islaamka uu ka taagay [[Ciraaq]] ayna u hogaansameyn qabiilada [[carabta]] waxa uu aaday Firaad oo xuduudka [[Imbiraadooriyada biriizanda|Ruum]] iyo [[Faaris]] dhacda, waxaa markiiba isku aruursaday Ruum, Faaris iyo qabiilada Carabta uu [[Khaalid bin Waliid|khaalid]] horay u lasoo dagaalamay, markii ay gaareen [[Furaat]] waxa ay ku dhaheen muslimiinta ''"noo soo gudba ama anagaa nii soo gudbayno"'' khaalid wuxuu dhahay ''"idinka noo soo gudba"'' waxa ay dhaheen ''"naga dheeraada aa gudubnee"'' khaalid wuxuu dhahay ''"May. hoosteena soo mara"'' way soo gudbeen waxaana dhaxmaray dagaal dhiig badan ku daatay, isbaaheysigii gaalada ayaana lagu jabiyay waxaana laga dilay tobaneeyo kun, Dagaalkan waxa uu dhacay 15ka bisha [[Dul al-Qacdah|Siditaal]] [[12H]] <ref name="أواخر الفُتوح">{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=[[محمد بن جرير الطبري|الطبري، أبو جعفر مُحمَّد بن جُرير]]|مؤلف2=تحقيق مُحمَّد أبو الفضل إبراهيم|عنوان=[[تاريخ الطبري|تاريخ الرُسل والمُلوك]]، الجُزء الثالث|إصدار=الثانية|صفحة=382 - 384|سنة=[[1387 هـ|1387هـ]] - [[1967]]م|ناشر=[[دار المعارف]]|مكان=[[القاهرة]] - [[مصر]]}}</ref> waxa uuna gabagabo u ahaa dagaalada [[Khaalid bin Waliid|khaalid]] uu ka galay [[Ciraaq]] <ref>التاريخ الإسلامي، 9/ 173</ref>, Khaalid waxaa uga yimid dhanka Abuu bakar amar inuu u jaheysto [[Shaam]] si uu u xoojiyo dagaalada ka socdo halkaas, waxa uuna uga tagay Xiira [[Camar bin Xazam Al-Ansaari]] iyo Musanaa bin xaarisa Al-sheybaani <ref>{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=شبارو، عصام مُحمَّد|عنوان=الدولة العربيَّة الإسلاميَّة الأولى|إصدار=الثالثة|صفحة=271|سنة=[[1995]]م|ناشر=[[دار النهضة العربية (بيروت)|دار النهضة العربيَّة]]|مكان=[[بيروت]] - [[لبنان|لُبنان]]}}</ref>.

== Furashooyinka Shaam ==
Dhulka [[Shaam]] waxa uu ahmiyad weyn u lahaa muslimiinta hadey tahay mid dhaqaalo iyo mid diimeed, sidaas darteed Abuu bakar waxa uu diyaarshay afar ciidan oo madax uga kala dhigay [[Yaziid bin abii sufyaan|Yaziid bin Abii Sufyaan]], [[Abuu Cubeydah Caamir ibn Jaraax|Abuu Cubeyda,]] [[Shuraxbiil bin xasana|Shuraxbiil bin Xasana]] iyo [[Camar bin caas|Camar bin Caas]] <ref>{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=طقوش، محمد سهيل|عنوان=تاريخ الخلفاء الراشدين: الفتوحات والإنجازات السياسية|إصدار=الأولى|صفحة=150|سنة=[[1424 هـ]] - [[2002]]م|ناشر=دار النفائس|الرقم المعياري=9953181012|مكان=[[بيروت]] - [[لبنان]]|مسار=https://archive.org/details/FP144644|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20200808160104/https://archive.org/details/FP144644|تاريخ أرشيف=8 أغسطس 2020}}</ref>, Ciidanka [[Yaziid bin abii sufyaan|Yaziid]] waa 9kun waxa uu ku jaheesnaa [[Dimishiq|Dimashiq,]] Ciidaanka [[Abuu Cubeydah Caamir ibn Jaraax|Abuu Cubeyda]] waa 7kun wax uuna ku jaheesnaa [[Ximsa]], Ciidanka [[Camar bin caas|Camar]] waa 7kun waxa uuna ku jaheesnaa [[Falastiin]], Ciidanka [[Shuraxbiil bin xasana|Shuraxbiil]] asigana waa 7ku [[Busra]] ayuuna ku jaheesnaa dhamaantood 30,000 ma dhaafeyn. Abuubakar waxa uu u dardaarmay talyaasha ciidamadiisa inay u jilcanaadaan ciidamada oona ku kalifin awoodood wax ka baxsan wada tashi inay la sameeyaan si go'aan quman loo gaaro, cadaalada inay ku dadaalaan oo dulmiga iska ilaaliyaan, cadawga hadey la kulmaan inaysan cararin maxaa yeelay Alla ayee caro galinee, waxoo uga digay inay dilaan caruurta, odayaasha, naagaha, shacabka caadiga iyo baadariyaasha moolacyada ama kaniisadaha ku cibaadeysanaya, sidoo kale wuxuu ka reebay geedaha inay gubaan ama gooyaan iyo balamada inay ka baxaan oo buriyaan, wuxuu faray inay u khiyaar galiyaan gaalada sadax mid; islaamid, jisyo iyo dagaal <ref>{{استشهاد بكتاب|مؤلف1=طقّوش، مُحمَّد سُهيل|عنوان=تاريخ الخُلفاء الرَّاشدين: الفُتوحات والإنجازات السياسيَّة|إصدار=الأولى|صفحة=150|سنة=[[1424 هـ|1424هـ]]ـ - [[2002]]م|ناشر=دار النفائس|الرقم المعياري=9953181012|مكان=[[بيروت]] - [[لبنان|لُبنان]]}}</ref>.

=Dhimashadiisa =
Bishii [[Jumada al-thani|Jumaada aakhir]] sanadkii [[13H]] buu xanuunsaday Abuubkar, xanuunka ayaana kusii kordhay, wuxuu haayay 15 bari ilaa uu ka faaruuqay dunida 22 [[Jumada al-thani|Jumaada aakhir]] isla sanadkaas, Asigoo jira 63 sano, waxaana lagu duugay Nabiga scw dhinaciisa, waxaa aad u ruxantay magaalada [[Madiina Al-munawara|Madiina]] dadkii oo dhan waxey galeen oohin aa horay loo arag aydoo kale maalinkii uu Nabiga scw dhintay maahee.

Jirada aad markey ugu darsanaatay uuna arkay inuu aduunka ka sii socdo wuxuu khilaafada uga tegay [[Cumar bin Khadaab|Cumar bin Khaddaab]] kadib markuu la tashtay saxaabo badan oo dhamaantood u ishaareen in uu Cumar ku dhaafo khilaafada.

Abuubakar isagoo xanuunsanayo ayuu u yeerinayay dardaaranka, waxaana ka qoraayay[[Cusmaan bin Cafaan]] oo ka qoraayay, Markii uu marinaayo yeerinta dardaaranka ereyga: Waxaan idiinkaga tegay...... buu miyir daboolmay, markaasuu [[Cusmaan bin Cafaan|Cusmaan]] halkii ku buuxiyey.... '''''Cumar'''''. Mar kale buu Abuu Bakar dib u soo miyirsaday oo uu yiri:- ''Bal ii akhri waxa aad qortay'', Markaasuu u aqriyey illaa uu ka gaaray ereyga ah waxaan idiinkaga tegay.... wuxuuna [[Cusmaan bin Cafaan|Cusmaan]] raaciyey magacii uu ku daray oo awalba uu Abuu Bakar hadal hayey ee ahaa "'''Cumar"'''.  Waxuu markaa Abuu Bakar u riyaaqay sida uu Cusmaan sameeyay, waxuuna ku yiri:- ''Waxaa laga yaabaa inaad ka cabsatay inaan sidaa ku dhinto oo dadku ay is khilaafaan, illaah baan ku dhaartaye haddii aad adigu isku qori lahayd ahal baad u ahaan lahayd. Kadib dardaarankii buu sii waday illaa uu ka dhammeeyay''. Markii uu dhintay buuna Cusmaan dadkii ku dul aqriyay dardaarankaas oo ay dhammaantood ku wada raalli noqdeen, lana mubaayacoodeen khaliifada khaliifadii Rasuulka Alle SCW [[Cumar (saxaaba)|(Cumar)]].

= Shaqsiyada Abuu bakar =

== Tilmaamihiisa ==
Waxaa lagu sifeeyay Abuu Bakar inuu ahaay qof cad, caati saaid ah oo hilb yar, heer macwiista ka dhacdhacdo caatinimadiisa daran, labadiisa indhood waxa ay ahaayeen kuwo god ah, foolkiisa banaanka ayuu yaalay, labadiisa lugood ayaana ahaayeen kuwo jilicsan, mana ahayn qof dheer ama gaaban, hareediisa waxay ahayd mid yar, waxa uuna garka saaran jiray cilaan.

Xaga dabeecada wuxuu ahaa qof wanaagsan heybad leh oo u jilicsan dadka isna jeclaysiiyo, wuxuu ariga u maali jiray dadka xaafada, markii khilaafada uu qabtay oo la is dhahay wuu iska dhaafaa wuxuu dhahay "''hadana waa nii maalaa waxaana Alla ka rajeynaa inuu igu badalin waxa aan galay''" waraca iyo iyo Alla ka cabsiga waxa ay ahaayeen labo sifo uu aad ugu soocnaa, salaada haduu galo iyo haduu Qur'aan aqrinaayoba iskama celin jirin oohinta, ilmada ayaa ka socotay, oo wuu qalbi jilcanaa, wuxuu yiri Nabiga scw: "'''''Umadeyda waxaa ugu naxariisasho badan Abuu bakar'''''" iyadoo sidaas ah hadana wuxuu ahaa mid ad adag xiliyada loo baahan yahay,

Runta waa tilmaanta uu Abuu bakar uu Abuu bakar ka helay Naaneystiisa caanka baxbaxday ee Al-Sidiiq, wuxuu ahaa mid runta ku dadaala, waxa uuna u deg degi jiray rumeynta wax kasta uu Nabiga scw la yimaado, Abuu babkar sidoo kale waxa uu ahaa qof mar walbo u deg dega kheyrka iyo camalka fiican, maalin ayuu Nabiga scw ku yiri saxaabadiis '''''"yaa niiga mid ah oo sooman maanta?"''''' Abuu bakar ayaa dhahay "''Aniga''" wuxuu yiri Nabiga scw '''''"yaa niiga mid ah oo janaaso raacay maanta?"''''' Abuu bakar ayaa dhahay "''Aniga''" wuxuu dhahay Nabiga scw '''''"yaa niiga mid ah oo maanta miskiin quudiyay?"''''' Abuu bakar ayaa dhahay "''Aniga''" wuxuu dhahay Nabiga scw ''"'''yaa niiga mid ah oo maanta booqday qof xanuunsan?"''''' Abuu bakar ayaa dhahay "Aniga" wuxuu Rasuulka scw '''''"Qofna uma kulanto ilaa janada ayuu galaa"''''' <ref>[[صحيح مسلم]]، رقم: 1028</ref>

== Fadligiisa ==
Abuu bakar wuxuu ku dhax leeyahay islaamka darajo aad u sareyso iyo qadarin buuxda, waxaana lagu tilmaamaa inuu yahay saxaabada kan ugu fadliga badan sida axaadiista sheegtay waxaa ka mid ahaa xadiiska Bukhaari "'''''Umadaan waxaa ugu kheyr badan nabigeeda ka dib Abuu bakar ka dib Cumar'''''" wuxuu Abuu bakar ahaa qofka dadka uu ugu jeclaa Nabiga scw, saxaabiga [[Camar bin caas|Camar bin Caas]] ayaa weydiiyay Nabiga scw "dadka yaa ugu jeceshahay" waxa uu dhahay "'''Caaisha'''" Camar oo suaasha ku celiyay ayaa dhahay "raga yaa ugu jeceshahay" wuxuu yiri Nabiga scw "'''aabaheed'''".<ref>[[صحيح البخاري]]، رقم: 3662</ref> 

=Qoyska Abu Bakar=
[[Qoyska Abu Baker]] waa [[aabe]]hiis [[Cusman Abu Quhafa]], [[hooyo]]diis [[Salma Umm-ul-Khair]], [[walaal]]ohiis rag iyo dumarba, [[xaas]]askiisa iyo [[caruur]]tiisa. 

;Aabe: [[Cusman Abu Quhafa]]
;Hooyo: [[Salma Umm-ul-Khair]]

;Walaalo: (Aboowe)
* Mu'taq (Walaal dhexe)
* Utaiq (Garu dambeys)
* Quhafah ibn Cusman
;Walaalo: (Abaayo)
* Fadra
* Qareeba
* Umme-e-Aamer

;Xaasaska
* [[Qutaylah bint Abd-al-Uzza]] (wuu furay)
* [[Um Ruman]]
* [[Asma bint Umays]]
* [[Habibah bint Kharijah]]

;Wiilasha uu dhalay
* [[Cabdullahi ibn Abi Bakr]]
* [[Cabdu'l-Raxman ibn Abu Bakr]]
* [[Muxamad ibn Abi Bakr]]

;Gabdhaha uu dhalay
* [[Asmaa binti Abii bakar|Asma bint Abu Bakr]]
* [[Caa'isha binti Abiibakar|Caisha]]
* [[Umm Khultum bint Abu Bakr]]

= Qoraalo La Mid Ah =

* [[Khulafada raashidiinta|Khulafada Raashidiin]]
* [[Cumar|Cumar bin Khadaab]]
* [[Cusmaan binu Cafaan]]
* [[Cali|Cali bin Abi-Dalib]] 
* [[Umawiyiin]]
* [[Mucawiye]]
* [[Islaam]]

= Xigasho =
{{Reflist}}

{{Gumud}}

[[Category:Dagaaladii Islaamka]]
[[Category:Boqortooyada Islaamka]]
[[Category:Khulafo Raashidiin]]
[[Category:Islaam]]
[[Category:Saxaabada]]
[[Category:Ilbaxnimo]]
[[Category:Taariikh]]