View source for Af Soomaali

{{Macluumaad luqadda
|name=Soomaaliya
|nativename={{lang|so|Af-Soomaali}}<br />{{lang|ar|اللغة الصومالية}}
|states=[[Soomaaliya]], [[Jabuuti]], [[Kiinya]], [[Itoobiya]]
|speakers = 34 milyan {{increase}}
|date     = 2019
|ref      = <ref>[[Nationalencyklopedin]] "Världens 100 största språk 2007" The World's 100 Largest Languages in 2007</ref>
|familycolor=Afro-Asiatic
|fam2=[[Luqadaha Kushiitiga|Kushiitik]]
|fam3=[[Geeska Afrika|Bariga Deegaanad Hoose]]
|fam4=[[Soomaali|Somali-Weyn]]
|fam5=[[Af-soomaali]]
|nation={{flagcountry|Soomaaliya}}<br />({{flagcountry|Soomaaliland}})<br />{{Flagcountry|Djibouti}}
|iso1=so
|iso2=som
|iso3=som
|script=[[Far Soomaali|Latin]] (Rasmi), [[Farta Carabiga]], [[Farta Cismaaniya]], [[Farta Borama|Borama]], [[kadariya]]
|map=
|mapcaption=Meelaha la gaga hadlo Soomaaliga
|notice=IPA
}}
{{dhaqanka soomaaliya}}
'''Af-Soomaali''' waa luqad [[Afro-Aasiyatik]] ah oo ay leedahay laanta [[Kushiitik]] . Waxay afka hooyo u tahay [[Soomaalida]] ku nool dhulka [[Soomaaliweyn]] iyo qurbo joogta Soomaaliyeed. Afk Soomaaliga waa afka rasmiga ee [[Soomaaliya]]<ref>[http://www.somalilandlaw.com/Somaliland_Constitution_Text_only_Eng_IJSLL.pdf Constitution of the Republic of Somaliland, November 10, 2019]</ref> , luqadda qaranka [[Jabuuti]] , iyo luqad ka shaqeeysa gobolka [[Soomaali Galbeed|Soomaalida Itoobiya]] iyo sidoo kale [[Woqooyi Bari, Kiinya|Waqooyi Bari Kenya]]. Afka Soomaaliga wuxuu si rasmi ah ugu qoran yahay xarfaha [[Laatiin]]ka.
[[File:R.publication Somali language.jpg|thumb|660px|Daabacadaha Af-Soomaaliga<ref>[https://www.jw.org/so/wargeysyada/maxaa-cusub/ Buugag iyo Qormo Dhigashada…]</ref>]]

==Kala sooca==
Afka Soomaaliga waxaa lagu kala soocay gudaha kushitiga ee laanta Afro aasiyatiga; gaar ahaan, Dhulka bariga hoose ee  kushitik oo ay weheliso [[Af-Cafari|canfarta]] iyo [[Af saho|Saho]]. Af-Soomaaligu waa luuqadda Kushiitiga ee si fiican loo diiwaangeliyay<ref>Lewis, I. (1998). Peoples of the Horn of Africa: Somali, Afar and Saho. Red Sea Press|1998|</ref>, oo leh daraasado aqooneed oo afka ah oo ku qootoma dabayaaqadii qarnigii 19aad.

== Juquraafiga ==
Afka Soomaaliga waxaa ku hadla Soomaalida ku nool dalka Soomaaliya , Jabuuti , Itoobiya , Yemen , Kenya , iyo qurba joogta Soomaalida . Waxaa sidoo kale ku hadlo dad tiro yar oo ka soo jeeda qowmiyadaha tirada yar ee ku sugan agagaarkaas.

Afka Soomaaliga ayaa ah kan labaad ee ugu wayn kushitiga marka laga reebo afka Oromada<ref name="s3">Saciid, John (1999). Soomaali . Amsterdam: John Benjaminamiiniyada.</ref>. 

Laga soo bilaabo [[2016]], waxaa jiray dad gaaraayo ku dhawaad 36.6 milyan oo qof oo ku hadla af soomaaliga, oo kala degan dhulka soomaali wayn, taas oo ku dhawaad 15 milyan ay ku noolyihiin  Soomaaliya <ref>[[ethnologue:som|Somali, ]][[SIL International]]<span>, 2013</span></ref>. Afka waxaa ku hadla qiyaastii 95% dadka dalka deggan, iyo sidoo kale inta badan dadweynaha Jabuuti.

Ka dib bilowgii Dagaalkii Sokeeye ee Soomaaliya horaantii 1990meeyadii, qurbo-joogta ku hadasha Af-soomaaliga ayaa korortay, iyadoo bulshooyinka cusub ee ururada Soomaalida ay ka samaysmeen qaybo ka mid ah [[Bariga Dhexe]], [[Waqooyiga Ameerika]] iyo [[Yurub]] .<ref>[https://www.ethnologue.com/language/som Somali]</ref>
===Luqada rasmiga ah===
Dastuur ahaan, Af-Soomaaliga iyo Carabiga waa labada af ee rasmiga ka ah Soomaaliya<ref>[http://www.somaliweyn.com/pages/news/Aug_12/Somalia_Constitution_English_FOR_WEB.pdf The Federal Republic of Somalia - Provisional Constitution] {{Wayback|url=http://www.somaliweyn.com/pages/news/Aug_12/Somalia_Constitution_English_FOR_WEB.pdf |date=20130124010543 }}</ref>.  Af soomaaliga waxay ahayd luuqad rasmi oo qaran tan iyo bishii Janaayo [[1973]], markii [[Golaha Kacaanka]] (SRC) uu ku dhawaaqay inay tahay luqadda koowaad ee maamulka iyo waxbarashada [[Jamhuuriyadda Dimuqraadiga Soomaaliya]] . Afka Soomaaliga ayaa markaas ka dib loo aas aasay inuu yahay luuqadda ugu weyn ee waxbarashada tacliinta ee foomamka 1 illaa 4 , ka dib shaqadii diyaarinta ee ay magacaabeen Guddiga Afka Soomaaliga ee ay dawladdu u magacowday. 

Markii dambe waxaa la ballaariyey in lagu daro dhammaan foomamka 12da ah [[1979]]. Sanadkii 1972, golahii kacaanka waxay qaadatay xuruuf [[Farta laatiinka|laatiini]] ah oo noqonaayo mid rasmi oo qaran oo badalaayo dhowr xuruuf oo markaa la adeegsan jiray. Sidoo kale, wargeyska maalinlaha ah ee ku hadla afka Talyaaniga ee Xiddigta Oktoobar ("Stella d'Ottobre") ayaa dhalasho ahaan loo bixiyay , oo loogu magac daray Xiddigta Oktoobar , waxayna bilaabeen daabacashada af Soomaaliga.

Raadiyaha ee dawladdu maamusho ee [[Radio Muqdisho]] ayaa sidoo kale af soomaaliga ku baahinaayay tan iyo [[1943]]. Intaa waxaa dheer, shabakadaha dadweynaha ee gobolka raadiyaasha iyo tv'yada barnaamijyada ee sii daayaan oo ku baxo af soomaaliga.

Afka Soomaaliga waxaa loo aqoonsan yahay inuu yahay luqadda rasmiga ah ee shaqada ee Deegaanka Soomaalida ee Itoobiya<ref name="Llicuv">[https://books.google.com/books?id=PNEiAQAAMAAJ Kizitus Mpoche, Tennu Mbuh, eds., Language, literature, and identity, 2006, Cuvillier]</ref>. In kasta oo aysan luqada ka ahayn af rasmi ah dalka Jabuuti, haddana waxay halkaas ka dhigtaa luqad qaran oo weyn. Afka Soomaaliga waxaa looga isticmaalaa telefishanka iyo idaacadaha raadiyaha<ref name="Ethndjib">[http://www.ethnologue.com/country/DJ/languages Ethnologue - Djibouti]</ref>, Raadiyaha ee dawladdu maamusho [[Raadiyo Jabuuti]] ayaa barnaamijyada iyo idaacadaha ku sii gudbinaayay luuqadda tan iyo 1943 iyo wixii ka dambeeyay.


Hay'adda Warbaahinta Kenya ayaa iyadana ku hadasha Afka Soomaaliga gaar ahaan barnaamijyadooda Iftin FM. Afsoomali waxaa looga hadlaa Waqooyi Bari Kenya<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=5g2xHqL7Eyo Afka Soomaaliga]</ref>.

Afka Soomaaliga waxaa nidaaminaya [[Akademiyada Afka Soomaaliga ee Gobolka]] , oo ah hay'ad dawladeed oo laga asaasay magaalada [[Jabuuti]] bishii Juun [[2013]] , waxa ay wadaagaan dawladaha Jabuuti, Soomaaliya iyo Itoobiya. Waxaa si rasmi ah loogu xilsaaray ilaalinta afka soomaaliga<ref name="Crslalid">[https://web.archive.org/web/20150121105039/http://www.comesaria.org/site/en/news_details.php?chaine=regional-somali-language-academy-launched-in-djibouti&id_news=17578&id_article=119. Regional Somali Language Academy Launched in Djibouti COMESA Regional Investment Agency, 28 February 2014, Nuqul Archive]</ref>.

Laga soo bilaabo 2013, Afka Soomaaligu sidoo kale waa mid ka mid ah luqadaha muuqda ee laga heli karo [[Google Translate]] .<ref name="Gtniel">[http://googletranslate.blogspot.co.uk/2013/12/google-translate-now-in-80-languages.html Google Translate - now in 80 languages, Google Translate, 10 December 2013]</ref>

==Lahjadaha af Soomaaliga==
Afka soomaaliga wuxuu u kala baxaa labo qeybood oo waaweyn: [[Af maxaatiri]]  iyo [[Af maay]]. Afka woqooyiga soomaaliga ama af maxaa tiri<ref name="Lamberti">[https://web.archive.org/web/20171011132341/http://dspace-roma3.caspur.it/bitstream/2307/3034/1/Map%20of%20the%20Somali%20Dialects%20in%20the%20Somali%20Democratic%20Republic.pdf Map of Somali dialects in the Somalia Democratic Republic, Lamberti Marcello, 1986, H. Buske]</ref>waa af Halbeega Soomaaliyeed ee cilmiga iyo culuunta lagu barto ahna kan qoran.  waxay aas aaska u noqotaa heerka Soomaaliga. Waxaa ku hadla in ka badan 85% bulshada soomalida oo dhan, gaar ahaan deegaanada Jabuuti , Waqooyiga Soomaaliya, Deegaanka Soomaalida ee Itoobiya , Waqooyi Bari Kenya iyo meelo badan oo Soomaaliya ka mid ah<ref name="Mwv2">[https://books.google.com/?id=JQlJAQAAIAAJ Mundus, Volumes 23-24 Wissenschaftliche Verl. 1987]</ref>. Lahjada Maay waxaa looga hadlaa inta badan koonfurta soomaaliya qoraalkiisuna weli si rasmi ah layskuguma raacin.

== Qoristii Far Soomaaliga ==

[[Far Soomaali]]ga waxaa la qoray Sanadkii 1972-kii. Af soomaaliga waxa lagu qoraa xuruufta laatiinka ka dib 11 sano markii la magacaabay guddigii Af Soomaaliga sanadkii 1961. Dood dheer ka dib, guddigu wuu talo gafay. Dowladii Kacaanka ayaa dib boorka uga jaftay guddiga waxaana muddo 2 sano ah lagu hirgeliay qorista iyo barashada Af Soomaaliga. 

18 nooc oo far Soomaali loo damacsanayaa ayaa waxaa soo bandhigay af yaqaano kala duwan. Guddigii Af Soomaaliga ee shaqaynayay 1961 ilaa 1972 ayaa doortay fartii afyaqaan Shire Jaamac Axmed i taas oo horay uu ugu tijaabiyay buugaag, biirayaal bille ah sida "Iftiinka Aqoonta" iyada ay jireen tartan balaaran oo dhanka xaruufta Carabiga ah maadama Soomaalidu Quraanka ku barato Alif, Ba. Xaruufta Laatiinka waxaa loo door biday arimo dhaqaale, qalabkii wadanka yiil iyo asbaabo kale.

== Olalihii Horumarinta Reer Miyiga iyo Qoristii Far Soomaaliga. ==

Olalihii Horumarinta Reer Miyiga ayaa lagu balaariyay tirada bulshada ee taqaan qorista iyo akhrinta Af Soomaaliga. 

Barnaamijyo kumanaan saacadood oo ka baxay idaahadaha Radio Hargaisa iyo Radio Mogadishu iyo barayaal 20,000 (labaatan kun) oo ay ku jiraan ardaydii dugsiyada sare ayaa u howl galay in aqoonta aas aaska ee bulshada laga qaado 2% lana gaarsiiyay 55% mar ay UNESCO baaris ku samaysay isbadalka uu ummada gaarsiiyay Ole Olihii Horumarinta Reer Miyiga. 

Wakaalada Madbacada Qaranka, Tiyaatarka, Wakaalada Filimida iyo wasaarado badan ayaa ka qayb qaatay barnaamijka qorista iyo horumarinta Af Soomaaliga<ref>[https://web.archive.org/web/20120228194910/http://www.baardheerepolytechnic.org/index.php?option=com_content&view=article&id=12&Itemid=12 Bardera Polytechnic Languages Department Nuqul Archive]</ref> .

Af soomaaligu waa af ka kooban erayo,tiraab iyo hawraar soomali ah oo ay kol kolka qaarkood ku darsamaan erayo carabi ama ingriisi ahi. Af Soomaligu waa luqadda ugu fudud qoraal ahaan iyo codeynba hase ahaatee ku hadliddeedu way adagtahay, kolka la barbardhigo afafka udunka qaar ka mida.

== Far Soomaali ==
Qoriddii Af-soomaaliga waxa ka qayb qaatay Aqoonyahanno [[Soomaali]]yeed oo aad u fara badan. Xarfaha higgaadda Af-soomaaligu waa Shaqal 5 xaraf ka kooban iyo Shibbane 21 xaraf ah.

Shibbane oo kala ah:

* B T J X KH D R S SH DH C G F Q K L M N W H Y ama b t j x kh d r s sh dh c g f q k l m n w h y

Shaqal oo kala ah - 
Shaqal gaab:

* A E I O U ama a e i o u 

Shaqal dheer:

* AA EE II OO UU ama aa ee ii oo uu
<ref>hab qorka</ref>

Afka Soomaaliga marka laga fiiriyo falalka waxay ku dhamaadaan,  ayadoo loo eegayo amar ahaan waxa uu ku dhamaado ayaa waxaa suura gal ah in aay ku dhamaadaan kuwo kale sida fal amar ah oo ku dhamaado "o" da waxaa lagu bedelayaa "A" waxaana la raacshaa "SHO". Tusaale: baxsasho(baxso), dhimo(dhimasho), seexo(seexasho), fadhiiso(fadhiisasho).

Sida la mooda waxaa kale oo jira falal ku dhamaada "N", kaa oo amar haan marka aan ka soo qaadno uu ku idlaado "Y" ama "I". Tusaale: xooji(xoojin), sii(siin), beer darey(beer dareyn). Waxaa laga reebaa kuwoo amar ahaan ku dhammaada "OOW", laakiin isu bedesho "AANSHO". Sida: jecloow(jeclaansho), ogoloow(ogolaansho).

Hadii la fiirayo, meelaha ugu fudud waa tirooyinka:

* 1 Kow = Koowaad
* 2 Labo = Labaad
* 3 Saddex = Saddexaad
* 4 Afar = Afaraad
* 5 Shan = Shanaad
* 6 Lix = Lixaad
* 7 Todobo = Todobaad
* 8 Sideed = Sideedaad
* 9 Sagaal = Sagaalaad
* 10 Toban = Tobanaad
* 20 Labaatan = Labaatanaad
* 30 Sodon = Sodonaad
* 40 Afartan = Afartanaad
* 50 Konton = Kontonaad
* 60 Lexdan = Lexdanaad
* 70 Todbaatan = Todbaatanaad
* 80 Sideetan = Sideetanad
* 90 Sagaashan = Sagaashanaad
* 100 Boqol 
* 1000 Kun
* 1000000 Milyan
Waxaa kale oo aan wax ka sheegi karnaa tilmaameyaasha. Ka soo qaad: kan (kaas), tan (taas), kuwan (kuwaas).
Sidoo kale kama maaranno waxyaabaha aan albaab ahaan u balaqeyno ''(this is a pen)'' in aan u fasirno afkeena sidii la doono ayadoon ahayn(kan qalin waaye/kan waa qalin)

* This = kan
* Is = waaye/waa
* Pen = qalin

Laakiin (my pen) sideen u isticmaali karaa ma(kan qalin)baa? Jawaabtu waa may ee waa lays daba mariyaa (qalin + kan)

* Aniga - kayga (qalinkan (this pen) waa (is) kayga (mine))
* Adiga - kaaga
* Isaga - kiisa
* Iyada - keeda
* Anaga - keena
* Idinka - kiina
* Iyaga - kooda
* Inaga - keena

== Tirada [[Dad]]ka ku hadla Af-Soomaaliga ==
* Tirada dhabta ee dadka ku hadla Af-soomaaliga lama yaqaan, waxaase lagu qiyaasaa ilaa 19.65 Milyan oo qof kuwaas oo ku kala firarsan Caalamka, waxaana kaloo jira aragtiyo kale oo gaarsiiya ilaa 25 Milyan oo qof.


{| class="wikitable"
! Français || Af-Soomaali || Italiano || Carabi
|--
| terre      || [[dhulka]]||   terra          || ارض
|--
| ciel       || [[cir]]ka|| cielo          || سماء  
|--
| eau        || [[biyo]]|| acqua         || ماء
|--
| gens        ||[[dad]]||  popolo        || الناس
|--
| garçon      ||[[lab]]|| maschio       ||  ذكر
|--
| fille       ||[[naag]]|| femmine      ||   الإناث
|--
| homme       ||[[nin]]|| uomo          ||   رجل
|--
| femmes      || [[dumar]]||donne        ||   نساء      
|--
| manger     ||[[cun]]|| mangiare          ||   أكل
|--
| je mange   ||[[waan cunayaa]]|| io mangio ||   أنا آكل
|--  
| boire      || [[cab]]|| bevi              ||  شرب
|--
| je bois    || [[waan cabayaa]]|| io bevo  ||  أشرب
|-- 
| grand      || [[wayn]]|| grande           ||  عظيم
|--
| petit      || [[yar]]|| piccolo           ||  صغير
|--
| nuit       || [[habeen]]|| sera/notte  || ليل
|-
| jour       || [[maalin]]|| giorno       || يوم
|}

== Meelaha lagaga hadlo ==
* [[File:Flag of Somalia.svg|25px]] [[Soomaaliya]]. 
* [[Somaliland]] 
* [[File:Flag of Djibouti.svg|25px]] [[Jabuuti]].
* [[File:Flag of Kenya.svg|25px]] [[Kiinya]].
* [[File:Flag of Ethiopia.svg|25px]] [[Itoobiya]].
* [[File:Flag of Yemen.svg|25px]] [[Yamen]].
*[[Ingiriiska]]

iyo sidoo kale waddamada caalamka oo dhan, afka soomaaliga waxaa kale oo ku hadlo dad badan oo asal ahaan soomaali eheen, qaarkood weeba ku heesaan.
'''
somali - english - turkish
aniga - I - ben
adiga - you - sen
isaga - he - o
iyada - she - o
anaga - we - biz
adinka - you - siz
iyaga - they - onlar.
qaybaha falalka(ficilada) soomaaaliga:
kuwo ku dhamaado ..-id,..-asho,..-aansho,..-n sida
afka soomaaliga hadaan tusaalooyin ka bixino:
'''fal dhacay'''
(aniga

== Sidoo kale fiiri ==
* [[Soomaali luqadda dhegoolaha]]
* [[Farta laatiinka]]
* [[Farta Cismaaniya]]
* [[Lahjadaha looga hadlo Soomaaliya]]

==Tixraac==

[[Category:Afafka]]