Ayaanle cayr

Qurbac

Hordhac

Ayaanle waa laf ka mid ah beesha Cayr, Habar Gidir. Ayaanle waa laf beeleed aad u tira badan laguna sheegaa iney iyaga u badan yihiin beesha balaaran ee Cayr dagta Koonfurta, Waqooyiga, Galbeedka iyo bartamaha Soomaaliya iyo Dowlad Deegaanka Soomalida ee Ethiopia. Ayaanle waa laf beeleed mug iyo taariikh ku leh Somalia iyo guud ahaan taariikhda Somaalida. Beesha waxa ey kamid tahay ama koow ka tahay beelaha Soomaaliyeed ee deegaanada Soomaalidu degto kuwa aadka looga sharfo ha noqoto mid gobanimo u dirir iyo midkalaba, waxaana ka dhashay halyeeyo caan ka ah guud ahaan gayiga ay Soomalidu degto. Taariiqda beesha ay leedahay maaha mid halkaan lagu soo koobikaro balse sharaxaad kooban waanu ka bixin.

Goobaha ey dagto beeshu

Beeshu qaaradaha kala duwan ee aduunka meel kastood ka tagto waad ka heli kartaa sida Somaaliya, Kenya, Ethiopia iyo wadama kaloo fara badan balse taariikhiyan deegaan ahaan waxay beesha dagaan Soomaalia weliba 6 Gobol ee 18 gobol ee Somalia ayeey saameen mugleh ku leeyihiin qaasatan

Gobolada kala ah:

Galgaduud- oo Xarun u ah beesha, Hiiraan, Banaadir, Shabeelaha Hoose, Sool iyo Togdheer.

Magaalooyinka ugu caansan ee beesha degaan gudaha Somalia waxaa kamida:

Guriceel oo ah Xarunta beesha, Matabaan, Dhuusamareeb, Muqdisho, Adhicadeeye, Laascaanood, Buuhoodle, Yagoori, Qaraaro-Hawiye, Ceeldheere, Gerijir, Afgooye, Baraawe iyo Marko, .

Beesha waxay sidoo kale deegaano caan ah iyo dhul balaaran ku leeyihiin dalka Ethiopia welibo waxey si xoogleh u degaan gobolada Qorraxey iyo Shabeele ee ka wada tirsan DDSI. Deeganada caanka ah ey beesha ku leedahay waxaa kamida:

Labobaar- oo ah xarunta beesha dhinaca Itoobiya, Baarmagoog, Ceel Habreed, Ceel dhiinle, Garasle, Baarsiyaable, Buulo Coloow, Balli God, Haamanyaaaq, Dalanbiya iyo deegaano kaloo badan. Waxey sidoo kale degaan magaalooyin ey walaalahooda Hawiye la wada degaan sida Mustaxil iyo Qelafo.

Beesha dhulkooda ugu weynka ee sida qaaska ah u degaan waa dhul aad u baaxad weyn oo ka bilowda gadaasha magaalada caasimada ah ee Dhuusamareeb deegaanka Bulacle ilaa iyo afka Shilaabo ee gudaha itoobiya ayeey si isku xir ah u degaan. Sidoo kale dhanka Somaliland dhulka ey beesha ku leeyihiin waxuu la egyahay 3,000Km2 oo beesha Fiqishini oo Ayaanle ka tirsan degta oo Laascaanood ilaa iyo Yagoori ilaa Qararo Hawiye ayeey dagaan.

Dhalashada beesha iyo sidey u kala baxaan

Beesha Ayaanle Cayr waa beel ka tirsan beel weynta dhulbaahante. Dad badan ayaa mooda in odayga Cayr Maxamed uu toos u dhalay Ayaanle balse sidaa maaha. Cayr maxamed iyo Ayaanle Caroole dhowr fac oo odayaal ah ayaa u dhaxeeya balse dadka ayaa Ayaanle Cayr isaga waca, abtirka saxda ee beesha waa:

Ayaanle, Caroole, Axmed, Samadoor, Dhowrakace, Abti-Edeg, Mucle ''Tolweyne'', Cayr Maxamed, Madarkicis, Hiraab.

meeshaan ka eego wada dhalashada iyo kala dhashada beesha Cayr (beel).

Ayaanle Caroole waxaa la sheegaa in waagii uu noolaa in aabahiisii Caroole Axmed inuu u duceeye wiilkiisa Ayaanle owna ugu duceeye inuu helo owlaad tiro badan oo guusha la derista xaqa ilaaheyna ku dirira. Waxaa sidoo kale loogu duceeye iney noqdaan qaac aan la qaban karin oo loola jeedo iney noqdaan dad aan dhabar go'in.

Ayaanle Caroole sheekooyin dhowr ah ayaa ka jira dhalashada beesha waayo waa beel miisaan culus leh oo beelo qaar ah rabi lahaayeen iney ka mid noqdaan balse Ayaanle sida dhabtaa waa dad Caroole Axmed ah oo Cayr Maxamed ah.

Odayga Ayaanle waxaa dhalay Caroole Axmed iyo Hooyadiisa Faadumo Xassan Gaalshireed oo u dhalatay beesha Mareexaan walaalahiisa waxaa kamida Babaanshe Caroole iyo Suubiye Caroole oo ey isku bah yihiin iyo Cabsiiye Caroole iyo Caalin Caroole(Reer Ugaas) oo ey Aabo wada wadaagaan.

Odayga Ayaanle Caroole waxuu ku aasan yahay Gobolka Mudug qaas ahaan meel la dhaho Geed Jimcaadkii Ayaanle oo ku taala degmada Xarardheere meel xoogaa yar banaan ka ah Magaalada Xarardheere oo ah meel geed aad u dheer oo weyn leh oo Xarar ah, waxuu dhalay 3 wiil keliya oo labo bah kala ahaa waxeyna kala yihiin

1. Weheliye Ayaanle oo loo yaqaan Cumar Weheliye
2. Fiqi Cumar Ayaanle oo loo yaqaan Fiqishini
3. Aflax Ayaanle oo loo yaqaan Aybakar Aflax Ayaanle(Eybakar/Ebakar) oo ah Yaraanka Ayaanle

1.Cumar Weheliye

Cumar waa ina Weheliye Ayaanle madi ayuuna ahaa. Waxuu u kala baxaa 3 lafood qaaraan ahaan balse waa dhowr lafood oo kala xili iyo oday dhashay oo wada Cumar Weheliye ah waana

-Reer Ciyoow

-Reer Liibaan

-Reer Ilmo Adeero cumar oo ka kooban lafo ilmo adeero ah oo Cumar Weheliye ku wada abtirsada oo odayaashood kala xili dhashay.

Balse fac taranka saxda ah ayaa waxay tahay Cumar Weheliye oo dhalay dhowr ilmood oo ilaa 10 gaaraya balse 3 keliya ayaa faracmaya oo ah

Marka laga reebo Reer Ciyoow iyo Reer Liibaan inta kale oo tixan waxaa la isku dhahaa Ilmo Adeero waana isku qaaraan.

'Ninka aad ku qaaraan tahay ayaa ku quud tahay.'

2.Fiqishini ama Fiqi cumar

Fiqi Cumar waxuu ahaa nin Fiqi ah oo diinta si fican uga soo bartay magaalada Harar ee Ethiopia ku taal. Waxuu ahaa nin sheikh ah oo dadka diinta iyo quraanka bara weliba waxaa la sheegaa in uu aad u baray quraanka Beelaha dega Sool iyo Sanaag. Waxuu ku aasan yahay degmada Xudun ee gobolka Sool waxuuna dhalay 3 wiil laakiin 2 wiil ayaa ka faracmay keliya midka saddexaad waa wiilkii sababta u ahaa inuu odayga fiqi Cumar u carro kaco inuu dego Sool oo ey maanta si xoogleh faraciisa u dagaan. Labada wiil waxey kala yihiin:

-Xassan Fiqi Cumar (Kuuloow) oo degan Galgaduud iyo hiiraan.

-Iyo Ismaaciil fiqi Cumar oo ey ka soo jeedaan afarta ardaa ee beesha Fiqishini ee degan gobolka Sool.

3.Aybakar/Eybakar Ayaanle

Aybakar waa yaraanka Ayaanle Cayr da' ahaan waxuuna dhalay 2 wiil oo oo sii kala noqda reero tiro badan sida walaalahood kale. labada wiil waxey kala yihiin

1-Maxamuud Aybakar(Reer Maxamuud Qurbac)

2-Weheliye Aybakar(Reer Weheliye Dheere

habka qaaraanka loo qaato waa gooni balse dhalashada reer eybakar waa sidaas.

Taariikhda Beesha

Beesha Ayaanle Cayr waxey leeyihiin taariikh aad u balaaran oo fog da' ahaan ha u yaraadeen. Beeshaan waa beel lagu tilmaamo iney horyaal iyo hormuud u yihiin walaalahood Cayr Maxamed iyo guud ahaan Beesha Habargidir. Ayaanle waxaa lagu tilmaamaa dad geesiyaal ah waayo waa dad aan laga lib keenin meel ee dagaal ku galaan waxaana ka soo jeeda Jeneraalo iyo Saraakiil Caan Ah. Ayaanle Cayr waxey taariikh hore iyo mid haatanba ku soo lahaayeen saameyn aad u weyn waxeyna ku tilmaaman yihiin hormuudka iyo Gaashaanka beesha Habargidir.

Taariikhda beesha isticmaarkii ka hor

Cabdille Faarax Caddow Goroyo ''Cabdulle Guure''

_{Dagaalkii lafo gumcadle}

Xiligii imaamadii Hiraab jirtay waxaa beesha Cayr hogaanka u haaye beesha Yabadhaale Cayr oo ah jufo kamida jufooyinka beesha Cayr oo xiligaas beesha Cayr ugu tirada iyo xooga badneyd. Nin la dhihi jiray Cabdulle Guure oo u dhashay beesha Yabadhaalo ayaa qarnigii 1700 hogaanka u qabtay guud ahaan beesha Cayr. Cabdille waxaa lagu sheegaa inuu ahaa nin adadag oo hogaan adag leh oo aanan la jabin karin. Waxuu ahaa nin dagaal badan, mar walbana tolkiisa Cayr ayuu ku tashan jirey inee u dagaalamaan oo difaacaan saldanadiisa iyo guud ahaan Saldanadii hiraab uu ka tirsanaa balse waa lagu kala dheereyn jire hiilka isaga loo galo qoys ahaan waagaas.

Cabdille waxaa lagu sheegaa inuu ahaa ninka keliya ee beesha Cayr wada xukuma taariikh ahaan warkiisana ey dhageystaan kuna dhaqmaan. Somalidu waxey tiri dad waxaa laga warsadaa nin u taliye iyo nin u martiyey Cabdillena waxuu u taliyey beesha Cayr dadkiisuna waa u soocnaayeen sida caadadaa.

Goor u talinaaye Cabdille Guure, niman u dhashey Beesha Ogaadeen qaas ahaan Makaahiil ayaa soo dagey dhulka ey beesha Cayr degnaayeen iyagoo abaaru keentay waxaana soo dejiyey Cabdille Guure oo Somalinimo ku soo dhoweeye waxuuna dejiyey deegaanka Bulacle loo yaqaan oo dhuusamareeb bari ka xigta waxuuna u ogolaaday iney dhulka daaqsadaan xoolaha biyuhuna ka cabaan. Ayaan sideey dhulka u joogeen oo ilaa heer loo ogolaadey iney boqorkooda oo ku magac dheeraa Xersi Fiin iney ku caano shubaan deegaanka Bulacle oo xarun u aheyd beesha Cayr ayee waxey ragii Ogaadeen ee la soo dhoweeye dileen niman u dhashay Ayaanle Cayr weliba Reer ilmo adeero oo Reer Xuseen Gurmo iyo Reer Aamin niman u badan.

Nimankii Ogaadeen waa laga dabo ergeeye waxaana lagu yiri magta iska bixiya oo meesha nabad nagula jooga. Nimankii Ogaadeen ayaa waxey bilaabeen ineey santaag iyo kibir ugu jawaabaan nimankii ergada ahaa ee ka socday beesha Cayr. Muddo sidii looga dabo ergeynaaye ayaa Cabdille waxuu bilaabey abaabul ciidan iyo guubaabo waayo waxuu ahaa hogaamiye naceb bahdilka iyo islaweynida. Cabdille intuu abaabulka wadey jufooyin qaar ah ee beesha Cayr ayaa dagaalka ka baaqday oo qaarka ey kamid yihiin jufada Yabadhaale ee Sabuux wace uu isaga ka dhashay oo u kacay dhinaca bari iyo Xarardheere.

Cayrku beel ahaan waa beel aad u dhib badan waana adagtahay in xil, xayndho iyo ciidan meel la isugu geeyo si ey arin u wada dhameeyaan ama ka soo baxaan. Cabdille intuu abaabulka waday beelo badan oo Cayrka ah ayaa liicay kaalintii laga rabay iney ka soo muuqdaan si loogu aaro nimankii laga dilay. Ugu dambeystii Cabdille waxa uu go'aansaday inuu gabay tiriyo oo guubaabo ah asoo ka xanaaqsan sida ey Cayrka u kala gaabiyeen balse ku dhaartey inuu aarsan doono intuu Ayaanle garab ka leeyahay. Waxuuna gabayga u dhacay sidatan:

''Eebow Ayaanlaan kuu ahay odaga aan sheegto

inta kalana uurkiyo afkey iga inkaaraane

Nimankii idiinta u ekaa amase Reer Aamin

alashoobyadii Reer Xuseen soo angaraf maahan

asaraarka aadamigaa waa loogu dowgalayee

ilaahayow inaan aarsadaa wey ii ekoontahay''

Cabdille waxuu guubaabada sii raaciyey intaan asigoo Ayaanlaha kicinaayo markuu hiil ka waayey Cayrka kale:

''Aaawey gaadiyo guufiyo Guuleedkii gadfanaa ee gabuun qaadka badnaa

Aawey geesa cagaartii reer Xuseen gurumo

Gurboodkii yaryaraa iyo Maxamuud Gondaweyne(Xiligaas waa ey yaraayeen)

Geesi yaalkii tolkeey iyo meeye geeyshkii Ayaanle?

Gulufkaan geli dooniyo keena gurmadka

Ninkii Gaabiyey caawee gadaal uga laabtay

Gabadhuu dhali dooniyo geyaankeena hadhow

Guur waa ka mamnuuc!''

Cabdille markuu leeyahay ninkii gabiyey caawee gadaal uga laabtay waxuu ula jeedaa cidiisa ee dagaalka diiday.

Ugu dambeystii Reer Ayaanle waxii ey waran iyo falaar heysteen intey gurteen bey Cabdille raaceen oo ey dagaal kula galeen nimankii gardarada ku laaye iyaga. Dagaalka dhowr maalmood buu socday farahana waa la isaga gubte waxuuna ka dhacay deegaan isku xirkiisa tahay 1200km² oo u dhaxeeya Ina med, Cadaxaar, Lafo gumcadle, Kediye, Afweyn, Bulacle oo Dhuusamareeb Bari ka wada xiga ilaa Xaduuda itoobiya deegaanada kala ah Ceel Habreed iyo Xamar tuurad oo aheyd meesha lagu qabtey Xersifiin oo ahaa ugaaskii Makaahil waagaas boqol rag ahna lagu yiri soo wareeji hadaa nabad rabto oo dibna looga laaye.

Cabdille baa waxuu yiri: Boqol rag ah ii bixi Xersi fiinow

Xersifiin boqolkii rag wuu bixiye asiga oo aan rabin inuu baxiyo.

Xersifiin waxuu yiri asigoo careysan: Cabdillow waad i gumeysatee gun alahaa kaa dhigo waxaana alle ka barye inuusan bahdaa(Cayr) boqol ka reebin.

Cabdilaa u jawaabay oo yiri: Xersifiiin doqon baa tahay hadaad hadaad xidigo wax ka ogtahay waxaad ogaan laheyd in xaley xil iigu dambeyse *Tolweynaana* xilka la wareegaayo ee boqolka nin soo wareeji.

boqolkii nin iyagoo la soo wareejiye ayaa isla bartii lagu diley iyagoo laga aaraayo kibirka iyo dagaalka ey la galeen beesha Cayr.

*Tolweyne* waa 9 kamida 10ka reer ee Cayr maxamed marka laga reebo Beesha Yabadhaalo oo waagaas aad u badnaa.

Ugaaskii markii dagaalka looga adkaadey Cabdulle Guure gabay buu raaciye oo ugu baanaayo inuu ka adkaade Xersifiin waxuuna yiri:

''Ugaaskii Xaglaha weynaa xaaluf baa galaye

Xersifiin ma soo dhugan wuxuu xoolo soo tubaye

Xunbo daadataa laga dhigiyo xoor dabeyl helaye

Xir galoolan baa lagu celshiyo xagar madowgiye

Aniguna xanaaq baan qabaye xuliye teydiiye

Xagga xabashidu ukacey ninkii godobta noo xeeray

Xayawaanka sida fardaha xamarka mooyaane

Xiliyada kuleylkaa xil baa saaran gooniya'e''

waxaa xaqiiq ah in ciidanka horintiisa ee uu Cabdille Guure ku tashan jirey ey ahaayeen Reer Ayaanle oo u noqday garab iyo gaashaan oo isaga dhiciyo rag badan oo xifaaltan beeleed kala dhaxeeye sida Samatar dhaandhoobe iwm. Cabdille Beesha Ayaanle aad ayuu ugu Mahadnaqay wax badane wuu uga mahad celiye mararka qaarna iyaga ayuu ku dhaaran jirey.

Cumar Oreey

Cumar Oreey waxuu la xili noolaa Cabdille Guure qarnigii 1700 oo isaga iyo Cabdille Guure ayaa taariikh badan dhex martay balse isagaa hadhow beesha Ayaanle hogaamintoodu la wareege markuu Cabdille da' gaaray. Cumar Oreey waxuu u dhashay reer ahaan Beesha Cayr gaar ahaan Reer Ayaanle Reer Oreey waxuuna ahaa nin abaanduul ah oo reerka ku hogaamiya iska caabin iyo iska celin markii lagu soo duulo. Cumar Oreey waxaa deegaanka uu joogey oo ey wada degnaayeen Hawiye iyo daaroodba looga yaqaane inuu ahaa nin birlab ah oo aanan laga lib keeni karin. Cumar Oreey waxaa fariisin u ahaa meel ka hooseysa magaalada Ceelhuur ee gobolka mudug oo maanta loo yaqaan Burkii Cumar Oreey. Burkii Cumar Oreey waa meel weli loo dalxiis iyo booqasho tago ilaa maanta iyadoo la xusayo Cumar Oreey sideeda kalena waa meel aad u qurux badan.

Waagii uu Cumar Oreey noolaa Cabdulle Guurana uu noolaa waxaa mar dhacday in Jiilaal adag cida Cayr habsato. Cumar Oreey nin culumo wuu ahaa balse wuu dagaalami jiray oo tolkiisa ayuu gardarada ka difaaci jiray waxaana jirta oraah caan ka ah gobolada dhexe oo ah ''Cayr waa culumo, Culumadoodana waa dagaalamaan wax iyaga ka adagna Alle baa jira.'' Cumar Oreey oo xidid la ahaa Beesha Mareexaan derisna la ahaa ayaa waxuu beesha Cayr kula taliye iney u guuraan dhulka mareexaan oo roob ka da'ay oo iyagu dhulkooda sararta ku haaye. Waxuu yiri ''War heedhe Cabdillow Cayrka abaartu haku horinine dhinaca mareexaan baa roobkii maraye axdina waan la galaye na mariya aan Awrta ku furane dhulkooda'' Cabdille waa u cuntamis weysey waayo waxuu yiri

''Roobka dhulka mareexaan maray oo daruurteeda hadeer dusheena saarantahay waxba haka cararinee abaarta ilaahey wuu noo jeedaa aan halka naga ku sugano roobka waan ku heleynaaye''

Wuu diiday Cumar Oreey cidiina wuu la guuray. Nin midgaan ah oo mareexaanka la degnaa baa inta u yimid Cumar baa waxuu yiri ''Caano iigu shub dhiisha saaka kadib inaan la iga siin baan u maleynaya'' oo ah digniin in lagu soo aadan yahay oo la dhici doono halaha. Cumar Oreey wuu fahme digniinta waxuuna Geelii iyo cidahii usii daayey dhinaca Cayrka oo abaartu heysate. Geelii inteysan gaarin dhulka Cayrka degnaa ayaa nimankii Mareexaan soo duuleen waxeyna dhaceen Geelii. Cumar Oreey iyo intii la socotay oo qeylo dhaan ah ayaa u laabtay Cabdille Guure iyagoo leh waana la dhacay. Cabdille wuu hadlay waxuuna yiri asigoo Cumar Oreey ku xanaaqsan

''Axmaqyahow caqliga gaaban lihi Awr la' baa maanta tahaye

Maku iri ha degin irdood iyo Ximan ileygooda (Oo bari uga aadan dhuusamareeb)

Maku iri Orshe markaad maree Awrta dib u laab

Maku iri Afweyne haku furin adigu malaheyne

Maku iri Axdiga la isku maray beyd kama abuurna(Oo uula jeedo mareexaanku axdi ma ilaaliyaan)

Aamina rasuulka iyo halkuu ina Oreey joogay

Maku iri axdiga la isku maray beyd kama abuurna

Maku iri nin aradood qaboon eedin lama sheegin.''

Dagaal ayuu u kacay Cumar Oreey asoo tolkiisa wata waxaana gacanta mareexaan laga fara maroojiyey geelii ey dhaceen, geel ey iyagu lahaayeen iyo Ceelkii Gujaale oo Mareergur maanta loo yaqaan kadibna ey soo dageen beesha Cayr oo u badan Ayaanle. Ninka mareexaan ee waagaas Mareexaanka hogaan u ahaa waxuu ahaa Samatar Dhaandhoobe waxuuna ku calaacale

''Ceelkaa gujaalow hadii lagugu gaafeysto goorba qolaad ku raacdaba hadaan gacalo kaa dhowro'' Gacalada waxuu ula jeedaa seedigiisa Cumar Oreey oo ceelka isaga kala wareege. Ceelka gujaale waxuu ahaa Ceel ey beelaha Gobolada dhexe dega oo dhan ka wada cabaan waxaana Ceelka qoday Ajuran kadib waxaa la wareege Sheikhaal waxaa sii xigay Mareexaan waxaa la sii wareegay Habargidir Cayr oo ilaa haatan gacanta ku haaya.

Waxuu dagaal iyo difaac wadaba waxaa reerka uu ka dhashay ee Hawiye u caadaa ineysan faanin oo dadka iyaga usoo baxa eysan qaad qaadin magaciisa iyo taariikhdiisa. Cumar Oreey waxuu qabay 4 naag oo Daarood wada ah iyaga ayaana mar uga marag kacay ninka libaaxa ah ee uu ahaa iyagoo isla cidiisa dhaliilayaan. Mid ka mida naagaha daaroodkaa uu qabay ayaa waxey dhaheen:

''Cumar Oreeyow Hawiye noqo isma laheyne ilaahey baa kaa dhige'' oo ey ula jeedo hadaa Daarood maanta ahaan laheyd oo Hawiye ku dhigi laheyd waxaa tolkayaga ku dhigtay magacaada geyi walbo waa la gaarsiin lahaa. Cumar Oreey waxuu ahaa nin culumo ah balse nin abaandula oo gobolada dhexe taariikh ku leh xaruntiisana ilaa maanta ayaa la booqdaa 250 Sano kadib faraciisana aad ayeey u badan yihiin maanta waana reer dhan oo Ayaanle laga yaqaan.

Baayac mushtarnimada Beesha(ilbaxnimada)

Beesha Ayaanle kahor intaan gumeysiga dalka soo cag dhigin waxeey ahaayeen dad dhulka Soomalida degta ku dhaqan oo dhaqanka Soomaliyeed ee xoolo raacatonimada iyo reer guuraanimada ku dhaqan sida Soomaalida kale.

Guud ahaan beesha Cayr iyo Hawiyeba weligood waxey ahaayeen reero la macaamila dunida kale oo la ganacsada dalalka kale goor hore iyo haatanba. Waxaan ka soo xiganay Odayo dhaqameed u dhashey beesha Ayaanle in waagii hore ey jireen rag beesha ka tirsan oo dalal kale u safri jiray waxna ku kala iibsan jiray dalalkaas iyagoo badda doon ku maraya ama dhulka xeebaha Somalida waxooda ganacsiga ah la tagaya halkaana ka ganacsanaaya. Beesha Ayaanle baayac mushtarnimadooda waa mid xadaari ah oo ilaa goor ey reer yar ahaayeen ayeey dalka banaankiisa u ganacsi ugu safri jireen waxaana laga gartaa in odayada ey ku kala abtirsadaan reeraha hoos uga daga beesha ey reerahaas odayaashoodu ku sheegaan iney ganacsan jireen markii ey Xajka tagaan. Waxey sidoo kale ku ganacsan jireen dhulalka Somalida sida magaalada Harar oo aheyd xarun Ganacsi, Magaalada Zeylac iyo Magaalada Berbera.

Dalalka ganacsiga ugu badan ee beesha ku ganacsan jireen waxuu ahaa dalka Yemen weliba magaalada Cadan ilaa goortii uu ingiriis ka soo dagay Cadan uu Xoghayaha Bulshada Somalida ee Cadan u wakiisheen ni Ayaanle Cayr ah oo Fiqishini ah iyo Wadanka Cumaan oo u talineyse qeybo kamida dhulalka Africa waagaas. Waxyaabaha ey ka ganacsan jireen ayaa waxaa kamida Qaxwada, faan maroodida, Baal Goroyo oo carabtu aad u jecleed, Dharka, Dhagorta xoolaha weliba idaha, Subaga, Biraha, Maacuunta deeganada iyo guud ahaan xoolaha. Waxyaabaha qaar ey ku badalan jireen waxaa kamida Xawaajka, Dahab, Biro, dhar ey gashtaan, cilmi ey bartaan, hub iyo waxyaabo kaloo badan.

Talada guud ee beesha Ayaanle waxaa goyn jire Ugaaska beesha Cayr oo hada toban oday soo tixan. Beesha waxey hogaamo u gaar ah yeelatay kadib markuu isticmaarka dalka soo galay eyna noqdeen beel aad u tira iyo xoolo badan waxii markaas xige oo kaligood magta iska bixin kara.

Taariikhda beesha kadib imaatanka Isticmaarkii

Dalka Somalia waxaa isticmaar ugu horeeye oo qabsaday waxuu ahaa Ingiriis oo soo xigay Talyaani iyo Faransiis. Waagii uu Ingiriis ka talinaaye koonfurta Somalia waxey ka sameeyeen wax la dhaho qeybi oo xukun waxeyna baad ka qaadi jireen beelaha Soomaaliyeed oo dhan. Beesha Ayaanle waxey qeyb weyn iyo halgan buuxda ka qaateen la dirirka isticmaarka dalka soo cag dhigay Talyaani iyo ingiriisba.

Ingiriiska ayaa ahaa isticmaarka dalka Somalia usoo horeeyey iney qabsadaan waxeyna dadka Soomaliyeed u kala qeybiyeen qabiilaad iyo Ugaasyo farabadan. Beesha Ayaanle Cayr waxaa loo qeybiyey shan qeyb dhinaca koonfure iyo fiqishini oo weligood qeyb ahaa oo waqooyi dagan. Beesha Ayaanle Cayr waxaa jufo kastaahi oo mag bixisa loo sameeye Nabadoon ama Suldaan hoose oo jufadaas arimahooda ka taliya. Nabadoonada beesha Ayaanle waxey kala ahaayeen:

Nabadoon Diini Beereed oo u dhashay jufada Weheliye dheere hadhowna waxaa badalay wiilkiisa Bootaan

Nabadoon Sheikhdoon Cismaan Qeyle oo u dhashay jufada Reer Qurbac

Nabadoon Coloow Aftaag oo u dhashay jufada Reer Ciyoow hadhowna waxaa badalay wiilkiisa Maxamuud

Nabadoon Mataan Axmed 'ilkoweyne' oo u dhashay jufada Reer Liibaan

Nabadoon Kaariye Kheyre Geedi oo u dhashay jufada ilmo Adeero

Caaqil Maxamed Cabsiiye oo u dhashay jufada Fiqishini.

Sikaste haloo qeybiyo beesha weligood waxey ahaayeen hal far oo weligood gumeysiga ka soo horjeeda mowqifkooduna waxuu ahaa Somali oo xor ah. Markii uu Sayid maxamed Cabdille Xassan aasaasey daraawiishta beelaha si xoogaleh u taageray howlgaladiisa iyo halgankiisa waxaa kamida beesha Fiqishini oo ka tirsan beelweynta Habargidir gaar ahaan Ayaanle Cayr. Waxa si kale si xoogleh looga soo horjeede gumeysiga Koonfurta Somalia ka jirte gaar ahaan Ceelbuur. Gumeystaha Ceelbuur Talyaani u fadhiye ee la dhihi jire waxaa dilay 11 oo Beesha Cayr ah welibo Ayaanle ah.

Cigayoon

"Maandhow Hawiye maanan diran maanta ka horowe..."

Allah ya raxma Cigayon Maxamed wuxuu ka mid ahaa kumaanyaalkii Darwiish ee beesha Fiqishini uga qayb galay halgankii Daraawiishta magac iyo guulna u soo hooyey Soomaalida degen Geeska Afrika.

Inkastoo suugaanta iyo taariikh ururinta Soomalidu reer keliya gacanta u galeen hadana waxaa laga dhex helaa mid sida xabad hadhuudha uga badbaado naxariisdarada is weydaarka mooyaha iyo tibta!

Cigayoon Maxamed oo Noolaa bilowgii qarnigii 19aad ma ahayn oo keliya mujaahid Darwiish ah ee wuxuu ahaa gabyaa ka mid ahaa khusuusidii ka ag dhoweyd sayidka ee uu talada iyo xogtaba weydiin jirey.

Sida la malaynayo hilaadii 1901 ee qarnigii hore mar ay halganka daraawiishtu xoogiisu bilawga ahaa ayaa Sayidku u direy Cigayoon dhulkii ay maamulayeen isticmaarkii ingiriisku iyo inuu xog ka keeno gumaystaha iyo dadkii uu sayidku markaa u aaminsanaa iney midiidin u ahaayeen ingiriiska iyo xukunkiisa.

Sayidku guubaabo Dhiirragelin, iyo tilmaanba siinaya darwiishkaa ayaa Wuxuuna ku yidhi:

''Maandhow Hawiye ma aanan diran, maanta ka horoowe

Bal inaad halyey leedihiin, la hubsan dooneeye

Heelkaa horeetana Ilaah, hogol ha ka siiyo

Geelkii Hargeysaad baruur, ka hirqan doontaaye

Iiddoor waa hanfade, oo ku hubsan maayaane

Hadey haybta kugu sii badshaan Habarjeclow sheego

Hannaad baa Ilaahay ka dhigay, hoos u farara e

Meeshay ku haasaawayeen, horay u sii joogso''

markuu ala yaa raxma Cigayoon soo noqday isagoo Sayidka u warramayana wuxuu yiri:

''Sayidii geddoodii la baray gaala qurunleeye

Soo guure oo waxay degeen Dabagallooleeye

Wuxuu gaashka dhow damacsanaa Gobolkii dheeraaye

Waagoo guduutay alaab gibila qaataan e

Gubniyuu u kala joojiyaa gegi habaas weyne

“Goo” iyo wuxuu “Raydh” lahaa waanan garaneyne

Gudub bay u fuulaan fardaha gaban sidiisiiye

Sayiddii darmaan gaaxsanaa gaari mahayaane''

Dilkii gaalka fadhiye degmada Ceelbuur sanadka 1925

^{Cabdulle Ciroobe}

Cabdulle Waxuu qeyb ka ahaa 11 Nin oo u dhalatay Beesha Habargidir Cayr welibo Reer Ayaanle oo abaabul ku sameye dilka gaalkii fadhiye Ceelbuur(El-bur) ee la oran jirey Captain Carolei.

Xiligaas waxaa gaalka Ceelbuur fadhiye la shaqeynaye nin la dhihi jirey Ghelle Galaal oo adeer ugu aadan Gen. Maxamed NUUR Galaal. Waxuu bilaabay abaabul lagu dili lahaa gaalkii uu isaga u shaqeynaaye. Maalintii loo qorsheeye in la dilo gaalka waxaa gudaha u galay gaalka 3 nin oo 11kamida oo kala ah Cabdulle Ciroobe, Ghelle Galaal iyo Kaariye Gabarow 8 nin ee soo harte waxey joogeen bananka waxeyna kuwa gudaha ku jire ka ilaalinaayeen ciidanka talyaaniga oo banaanka jooge ee waardiye u ahaa Cap. Carolei si eysan isaga u badbadin.

Ragga banaanka jooge waxaa ka mid ahaa Galaal Gawaafe oo dhalay Ghelle, iimaan Sharmaarke, Dhicisow Faarax Axmed, Dhoore beereed ikwk.

Gaalka waxa ku boode waxuu ahaa Cabdulle ciroobe oo si adag ula legdamey markii uu ka fakaday labadii kale ee Cabdulle la socotay waayo waxuu ahaa ninka meesha ugu xooga badnaa surtana midi ka geliye gaalkii oo isku dayaaye inuu cararo markuu bastooladiisa waaye.

Markuu Cabdulle qabte gaalkii oo dhiig baxaa waxuu u yeeray labadii kale ine la qabtan waxuuna dhowr jeer ku bireeye qoortiisa, calooshiisa iyo lugtiisa mididiisa ilaa uu baqtiye.

Gaaladii banaanka joogtay ayaa cabaadkiisa maqashay waxeyna isku dayeen inee badbaadiyaan balse ragga banaanka jooge ayaa la dirire oo iska caabiye.

Hadda beesha dadka ugu caansan ya ka mid ah

Mahad maxamed salaad

Xuseen goley

Mohamed muufo

Maxamed cabdikarim kheyre

Xusen salad