Xuseen Iidle

Xuseen Iidle (Noolaa 18?? ilaa 1920) waxaa uu ahaa siyaasi ka tirsanaa dalka Jabuuti. Waxa uu ahaa nin taariikh weyn ku lahaa Siyaasadda iyo mid ganacsiba. Iidle waxa uu ahaa nin ganacsi hanti ballaadhan ku lahaan jirey dalka Jabuuti, sidoo kale waxa uu ahaa ninkii gumeysigii Fransiiska saan xoolaad kaga saxeexay in ay Djibouti tahay dhul Somaliyeed, haseyeeshee uu Faransiisku markii danbe isku dayey si aysan Djibouti ugala midoobin Dawladda federaalka soomaaliya uu samaystey dad u shaqeeya fransiiska si ay u socoto danaha ay leeyihiin.Balse dabadeedna ku guulaystey in Djibouti ay ahaato dowlad ka gaar ah Dawladda soomaaliya sidaasina Djibouti ay ku hir gashay in ay xornimada ay qataan.

Alle ha u naxariistee Iidle ayaa laga soo xigtey qoraalo uu mar hore soo saarey golaha sare ee arrimaha Islaamka ee Djibouti iyo dad ay isku dhawyihiin Iidle, islamarkaana Carabi ku qornaa dabadeedna ay Somalidu u rogtey ayaa u dhignaa sidan:

• 1.) Ugu Horreyn Abtirsiiintii Xaajiga Iyo Meelihii Uu Ku Barbaarey: waa aftarsiinta uu lahaa ala u naxariistee xuseen jaamac iidle oo ku magac dheeraa Diide Waxa uu ku dhashey deegaanka Lughayaee gobolka Awdal wuxuuna ku geeriyoodey magaalada Djibouti :1920kii.

• 2.) Tafiirtiii Xaajiga: Iidle waxa uu dhalay wiil iyo gabadh la kala odhan jirey Maxamuud Xaaji Diide iyo Cajaa`ib Xaaji Diide, haseyeeshee wakhtigan xaadirka ah waxaa tafiirtii Xaajiga ka nool dhowr gabdhood oo ay Cajaa`ib Xaaji ayey u tahay. Ganacsi ahaan: Xaaji Diide waxa uu ka mid ahaa ganacsatadii geeska Africa ugu magaca weynayd xilligii gumeysiga iyo ka horba, ganacsigiisu waxaa xarun u ahaan jirtey magaalada Zaylac kadib markii dekadda Djibouti la fureyna halkaasi ayuu u digo rogtey wuxuuna ka mid ahaa madaxdii asaastey waaxda ganacsiga Djibouti ( chamber de commerce) sida uu qirey guddoomiyihii hore ee waaxdaasi Marxuum Siciid Cali Kubeysh. Si kastaba ha ahaatee ganacsiga Xaaji Xuseen Jamaac Iidle (Xaaji Diide) kuma ekeyn kaliya Zaylac iyo Djibouti balse waxa uu saldhigyo ku lahaan jirey ama uu badeecadaha u kala diri jirey magaalooyin ay ka mid ahaayeen Diridhaba iyo Herer oo Itoobiya ka mid ah. Sidoo kale waxa la sheegey in uu xoolo kala duwan ku lahaan jirey woqooyiga Somalia gaarahaanna deegaannada u dhexeeya Zaylac iyo Lughaya oo ay qoyskiisa qaar ka mid ahi deganaan jireen. Xaaji Diide waxa lagu xusuustaa waxqabadyo badan oo samafal ah oo uu ka fuliyey Template:Djibouti, iyada oo aan la soo koobi karayn tabarrucaatkii sheekha oo aan cidi diiwaan gelin wakhtigaasi maadaama uu dadku xilligaasi waxba qori jirin, haddana iyada oo ay sidaa tahay ayaa waxaynnu soo qaadan karnaa qodobadan hoos ku xusan:

• 1.)Waxyaabihii Uu Same Faluhu Dar Ilaahay Ula Baxay: waxa la sheegaa in tabarruca Sheekhu uu intan la ogyahay ka badnaa balse la baylihiyey marar badan ama lagu takrifalay loona adeegsadey dano gaar ah.

• 2. )Masjidka Weyn Ee KU Yaal Xaafadda 2aad ee caasimadda Djibouti ee xanbaarsan magaca Xaaji: Diide oo ah masjidkii ugu horreeyey ee laga taagey Djibouti, inkasta oo la aaminsan yahay inuu masjidka Xamuudi ahaa midkii ugu horreeyey masaajidda Djibouti. Waxaase xaqiiq ah in dhulka uu masjidkaasi ku fadhiyo laga iibsadey maamulkii Faransiiska sannadkii 1906 dii, iyada oo la ogyahay in Djibouti la degey ka hor sannadkii 1896, masjid Xaaaji Diidena la dhisey 1900 kii ka hor. Sidaas awgeed waxaa marag ma doon ah in Masjid Xaaji Diide yahay midkii ugu horreeyey ee Djibouti laga dhisey. Masjidkan waxa soo qabtey jagadiisa imam-nimo tan iyo markii la asaasey culimadan hoos ku qoran:1.) Maxamad Nagiib 2.) Cismaan Yuusuf 3.)Fiqi Axmad4.) C/lle al-Ahdal 5.) Nasiim C/lle Al-Ahdal. Waxa kale oo isaga danbeeyey ilaalinta iyo kormeerista hantida waqfiga ah ee Sheekh Xuseen Jaamac ( Xaaji Diide) nimankan hoos ku qoran:1.Sheekh Aadan oo ay ilmo adeer ahaayeen Xaajiga 2.) Cali Miicaad Wacays oo ka tirsan isla beesha uu sheekhu ka soo jeedo ee habar Xuseen ama Bahabar Celi. 3.) Ibraahiim Baxar Bookh oo ay ilmo adeer ahaayeen Xaajiga. 4.) Macalin Ibraahim oo ay isku reer ahaayeen Xaajiga, ahna ninka kaliya ee ka nool ilaaladii tabarrucaadka xaajiga, waana horjoogihii ugu danbeeyey ee awqaafta xaajiga ka masuulka ahaa, ka hor intiii aan arrimaha waqfiga lagu wareejin wasaaradda arrimahaasi qaabilsan.

• 3.) Sidoo kale waxyaabaha uu Xaajigu dar alle ula baxay: waxaa ka mid ahaa dhulka uu ku fadhiyo dugsiga Fransiiska ah ee lagu magcaabo Xaaji Diide. iyo Dhulka ay ku fadhido xarunta horumarinta bulshada ee Djibouti ee lagu magcaabo Xaaji Diide.

• 4.)Xaajigu sidoo kale 30 guri ayuu u bixiyey waqfi ahaan si ay dayactirka iyo koolkoollinta masjidkiisa: uga qayb qaataan, 30 kaasi guri oo ku kala baahsan Caasimadda Djibouti gaarahaanna xaafadda (Guudka) ayaa si qaldan loogu takrifaley oo qaarkood la iibiyey qaarkoodna la iska qaatey. Sidoo kale Sheekh Xuseen Jaamac Iidle (Xaaji Diide) waxa uu dar ilaahay u bixiyey guryo iyo dhul badan, tusaale ahaan isaga ayaa bixiyey dhulka ay ku fadhido waaxda ganacsiga Djibouti iyo waliba dhulka wasaaradda arrimaha gudaha ee dalkaasi. Dhinaca kale Xaaji Xuseen Jaamac (Xaaji Diide) waxa uu leeyahay taariikh halgan iyo gobonnimo doon ah oo uu jiil ba jiil ka dhaxley islamarkaana lama illaawaan ah, tusaaale ahaan waxa uu laf dhuug istaagtey ku ahaa intii uu noolaa gumeysigii Fransiiska oo uu ka hor istaagey hirgelinta ujeedooyinkii uu u socdey. Alle ha u naxariisto Xaaji Xuseen Jaamac Iidle (Xaaji Diide) hana ka waraabiyo jannadiisa ballaadhan.