Gabay

Gabay (Af Ingiriis : Poetry, Af Carabi : ar‎) wadar (Gabayyo) waa hiddo ee Nooc maansada ka mid ah oo leh qaafiyad iyo luuq oo aan muusig loo tumin . Gabayga ayaa ah waxa ugu sarreeya ee hadal lagu cabiro, ka yaqaana waxaa loogu yeeraa Gabyaa ama Gabayyahan ,

Buugga Sabuurradii waxaa ku kooban 150 gabay.

Gabay waa maxay?

Gabay waa hadal murtiyeed taxan oo ka kooban beydad (tuducyo) mid waliba isugu xidhan yahay laba qaar oo leh qaafiyad iyo miisaan ka dhexeeya.

Abtirsiinta gabayga

inkastoo aan la isku waafaqsanayn abtiriska gabay, maanso, suugaan, oo nimba meel u qaaday hadana waxaan la isku diidanayn in gabay yahay jaad ka mida Suugaanta.

• Gabaygu qaran ahaan waa Hadal,
  • Qabiil ahaan waa Suugaan,
    • Qoys ahaan waa Maanso,
      • Qof ahaanna waa Gabay.

Tilmaan

Gabaygu waa murtida ugu weyn ee wax lagu cabiro, Haddii uu hadalku yahay dhawaaq la isku afgarto oo ka sarreeya dhawaaqa xayawaanku isku afgarto, gabaygu waa heerka dhawaaqaas oo kor loo sii qaaday laguna qurxiyey falsafad, khayaali iyo naaxiyad.

Gabaygu yahay boqorka Suugaanta Soomaaliyeed, isla markaana ah midka ugu adag xagga qaafiyadda, Gabaygu waxa uu uga duwanyahay maansada inteeda kale waxa uu leeyahay miisaan ku salaysan Hojis iyo hooris (Qayb hore iyo Qayb dambe), isla markaana waxa shardi ah in ugu yaraan laga helo laba xaraf oo isku mid ah oo midna hinjska ku jiro midna hooriska si loo deel qaaf tiro gabayga, laba xaraf oo isku mid ah hadii laga waayo gabaygaasi waa (deelqaaf) nuuqus mana deel qaaf tirra, si kastoo gabaygaagu u miisaamo shaqalka iyo hadanaa haduusan deel qaaf tirrayn gabaygaasi waa jacbur.

Booska uu ka joogo soomaalida

Gabaygu waa boqorka maansada soomaalida haddii la eego jacaylka weligii loo qabey iyo sida weyn ee uu u taabbo galay. Muddo dheer wuxuu ahaa dariiqa ugu habboon ee ay dadku warbixinta isugu gudbiyaan taariikhdana ku kaydiyaan, isla markaa isku ammaanaan, isku abaal mariyaan, iskula taliyaan, ku xafiiltamaan ku dagaallamaan kuna haasaawaan. Geeraarka, jiiftada, buraanburka iyo heesaha qudhoodu xoog iyo xiiso badan waa ay lahaan jireen, laakiin midkoodna ma yeelan awoodda iyo qiimaha gabayga.

Gabaygu waa hubka laba afle ah oo nimba dhinucuu rabo u adeegsado, wuxuuna qaban karaa wax seef iyo waran qaban karin, soomaalida ayaa gabayda markii dareen jiro sida Murugada, Gumaysiga, Dhiidhada, Colaada, Farxada, Guusha, Guubaabada, jacaylka,

Gabayga ayaa ka dheerayn jiray haada iyo gaadiidka, isagoo la isu marin jiray meelo fog fog. nin aan waligiis la arag baa lagu aqoonsan jiray gabayadiisa dartood, maadaama meelo aad u fog laga maqlay.

Gabaygu ha u badnaado loollanka iyo fadqalallada cidaha ka dhex aloosan, wuxuuse ka tegey dhaxal culus oo dhinac walbaba leh, baroordiiq, kaftan, diin iyo sifaynta waayaha iyo dabeecadda intaba leh. Ma aha wax iska abuurma ama la iska tiriyo oo dabadeed iska macno beela, ee mar walba wuxuu ahaa warbixin ku saabsan waqtiga la marayo iyo xaaladda nololeed ee qof iyo bulsho lagu jiro. Haddii aynu waddadii dheerayd ee uu gabayga soomaalidu ku soo hayaamay dib u milicsanno, waxaa aynu arkaynaa in uu soo maray maraxalado badan oo ay mid waliba sawir xoog leh inaga siinayso waqtigeedii iyo xaaladdeedii. Mar haddii aanay bulshadii hore wax qori jirin maansada uu gabaygu ugu horreeyaa waa dhabbada keliya ee looga aroori karo taariikhda iyo hiddaha soomaalida.

Ninkii gabay loo tiriyo wuxuu dareemi jiray sidii in la dullaystay oo kale, markaasbuu isna tirin jiray mid aan kii ka dhicin, dad weynaha ayaa mar walba ahaan jiray xaakinnada gabayada, waxaa jira silsilado gabayo ah oo la isu tiriyay oo caan ka noqday gayiga soomaalida oo dhan, waxaa ka mid ah: Silsiladii Guba, Silsiladii Halacdheere, Silsiladii Siinleey, Silsiladdii Deelleey iyo kuwo kale oo badan,

Dhismaha gabayga

In kasta oo uu gabaygu qiimahaa sare ee aynu ka hadalnay weligii lahaa haddana isaga ayaa maansada soomaalida ugu adag marka ay tahay curinta. Wuxuu ka kooban yahay beydad isku miisaan iyo isku qaafiyad ah. Miisaanku waa dhererka ereyada iyo shaqallada ku jira. Qaafiyadduna waa xaraf beydka labadiisa qaar meel xaddidan joogto uga gelaya. Haddii ay ereyada beydku intii loo baahnaa ka dheeraadaan ama ka gaabtaan, iyo haddii xarafka qaafiyadda laga tago ama meel qaldan la geliyo, beydku wuu jabaa, waxaana lagu magacaabaa ”deelqaaf”. Qaafiyaddu waxay noqon kartaa kow iyo labaatanka shibbane mid uun, ama shanta shaqal oo isku qaafiyad ah. Miisaanka beydku wuxuu ku sar go’an yahay hab-dhaca caanka ah ee ah:

Hoyaalayeey hooyaalayey, hoyaalayeey hooye

Si kasta oo sharciyadaas cilmi ahaan loo barto qof waliba gabay ma tirin karo haddii aanay xeerarkaasi si dabiici ah maskaxda ula falgelin. Sababta ay dadka qaar iyaga oo carruur ah sirta gabay curinta u helaan qaar kalena iyaga oo duqay ah beyd keliya u dhisi kari waayaan waa arrin kollay aniga yaab ila ah. Taa darteed shaki badan baan ka qabaa qof aan af soomaaliga u dhalani, si kasta oo uu xeerarka maansada u barto, in uu gabay curin karo.

Qofka gabay tirinaya waxaa wanaagsan in uu dareenkiisa ka soo go’o, isla markaa uu hibo u leh yahay ee aanu iska doondoonin. Waayo haddii uu qofku naftiisa ku jujuubo gabay aanu awood ama hibo u lahayn, aad ayuu uga qiimo hoosaynayaa ka uu isaga gabaygu khasbay ee ku abuuray xanuun iyo welwel uu ka seexan waayey. Maansoyahanka runta ah waxaa lagu tilmaansan karaa murtidan Hadraawi ee ah:

Laabtu waa i hugmaysaa 

Afku waa i hud’hudayaa

Hadal buu i leh yahay

Anna waan hor joogaa

Deelqaaf

Guud ahaan marka maansada laga hadlayo waxaa aynu had iyo jeer maqalnaa wax loo yaqaan “deelqaaf". Haddaba taasi waa maxay? Intii aan far soomaalida la qorin xuruufta carabiga ee Qur’aanka lagu baran jirey ayaa la yaqaanney laguna dhaqmi jirey. Sidaa darteed ereyga deelqaaf wuxuu sida muuqata ka yimid labada xaraf ee carabiga ah ee d (deel) iyo q (qaaf). Ujeeddaduna malaha waa: maansada jaban ee aan qaafiyad iyo miisaan ku soconi waxay la mid tahay iyada oo isla maanso keliya loo wada qaatay labada xaraf ee d iyo q. Waayo qaafiyaddu waa in ay ahaataa xaraf keliya. Haddaba waxaa laga yaabaa markii u horraysey ee uu ereyga deelqaaf baxay in ay ahayd mar uu qof soo bandhigay tix ku wada socota labada xaraf ee d iyo q, dabadeed lagu dhaliilay: tixdaadu waa deel-qaaf. Ka dibna ay sidaa ku hirgashay.

Waxaynu kale oo og nahay in xarafka d ee carabiga ah aan gadaal xaraf kale lagaga dari karin. Sidaa darteed waxaa laga yaabaa in loo jeedo: maanso aan ereyadeeda iyo qaafiyaddeedu isu dheelli tirnayni waxay la mid tahay d (deel) oo gadaal lagaga daray q (qaaf), taas oo aan bannaanayn.

Si kastaba deelqaafku ha ku baxo, laakiin waxaynu u qaybin karnaa afar nooc:

a) Deelqaaf qaafiyadeed.

Tixdu waa in ay bilaw ilaa dhammaad ku socotaa xaraf keliya, kaas oo labada qaar ee beydka midba meel xaddidan ka gelaya. Kaas ayaa ah qaafiyadda tixda. Haddiise beydka ama beydadka marba xaraf loo boodo waa deelqaaf aad u foolxun. Bal tusaalahan u fiirso halka uu xarafka qaafiyaddu ku jiro ee beydka isugu dheelli tirayo, iyo sida uu hakadku labada qaar ee beydka u kala qaybinayo. Raage Ugaas:

• Sida koorta yucub oo la sudhay, korammo buubaal ah
• Ama geel karreeboo nirgaha, laga kaxaynaayo
• Ama beelo kaynaan ah oo, kor u hayaamaaya
• Xalay kololo’aygii ma ledin, kaammil reeruhuye

Bal hoos u eeg marka qaafiyadda meesheeda laga dhaqaajiyo waxa dhaca:

• Sida koorta yucub oo korammo buubaal ah la sudhay
• Ama geel karreeb ah oo laga kaxaynaayo nirgaha
• Ama beelo kaynaan ah oo u hayaamaaya kor
• Xalay ma ledin kolola’aygii kaammil reeruhuye

Haddaba xarafka qaafiyadda ma aha uun in laba meelood beyd walba lagaga soo celceliyo, ee waa in uu dhab ahaan qaafiyad u taagan yahay. Waxaa dhici karta xaraf qaafiyadeedka in beyd walba shan jeer la geliyo laakiin marnaba aanu qaafiyad ahayn. Waxaa xusid mudan shanta xaraf ee shaqalku in ay u wada taagan yihiin xaraf qaafiyadeed keliya. U fiirso beydadkan Jaamac Kediye Cilmi:

abbaarta iyo taariikhdu waa lama illaawaane

eridhabanki kala goosmay baan ururinayaaye

aarankii dibjiray baan intaa ‘ooho’ leh yahaye

b) Deelqaaf miisaan.

Sidii aynu aragnay beydka tixdu wuxuu ka samaysan yahay ereyo isu dheelli tiran oo isku mar go’aya, oo bixiinaya dhadhan muusig ah, kaas oo ah waxa koowaad ee ka dhigaya tix. Bal arag kala duwanaanta tix iyo tiraab isku macne ah. Cilmi-Boodhari:

Tix

• Sidii aad go’aygii tihiyo macawistaan goostay
• Ama aad godkii aakhiriyo geeri iga baajin
• Ama aan geyiga lagu ogayn gabadh kaloo joogta
• Gardarniyaa maxaan Hodan Cabdaay kaaga go’i waayey

Tiraab

• Sidii aad go’aygii tahay iyo macawistii aan goostay 
• Ama aad godkii aakhiro iyo geerida iga baajin
• Ama aan geyiga lagu ogayn gabadh kale oo joogta
• Gardaraniyaa maxaan Hodan Cabdullaay kaaga go’i waayey

Waa aynu aragnaa tuducu isaga oo aan macnihii iyo xarafkii qaafiyadda midna waayin haddana in uu dheelliyey sidaana ku burburay.

t) Deelqaaf anshax.

Waxaa habboon maansoyahanku in uu ilaaliyo anshaxa suubban iyo edebta guud. Haddiise uu dhex dabbaasho aflagaaddo iyo meelkadhac, si kasta oo ay maansadu fan ahaan u dhisan tahay waa deelqaaf. Waxaa jirey rag tiriyey tixo fan ahaan sarreeya laakiin asluub ahaan aad u hooseeya sidaana ku milge iyo maamuus waayey. U malayn maayo taariikhda in uu soo maray gabyaa Maxamed Cabdulle Xasan deelqaafka noocaas ah kala mid ahi, waayo ma jirin erey xun oo uu carrabkiisu ka dhawrsan jirey. Laakiin dhaliishaa isaga waxaa u asturay maansadiisa badan ee wanaagsan.

Anshax ilaalinta macnaheedu ma aha in aan lagu dhiirran in wax cusub laga gabyo ama si cusub loo gabyo. Mana aha in hab-fekerka iyo hab-dhaqanka guud ee bulshada addoon loo noqdo, kaas oo laga yaabo in uu dambeeyo ama qaldan yahay.

j) Deelqaaf garmaqaatenimo.

Iyada oo aan daliil iyo marag la hayn ama la heli karin haddii xaqiiqada laga been sheego, amaba doodda maansada ogaan muran loo geliyo, waa nooc deelqaafka ka mid ah. Dadkii hore aad ayey isaga ilaalin jireen in ay tixda ku darsadaan qodob ama erey lagaga gar heli karo. Afartanaadkii qarnigii tegey Maxamed-Yawle isaga oo taa ka duulaya wuxuu Maxamed Cumar-Dage ugu baanay:

Dalka la isku haystaaba waa degelladiinniiye

Xaggeed durugsateen gabaygu waa idinku deelqaafe?

Labadan nin doodda qabyaaladeed uga gar niqi mayno ee waxaa inooga dan ah deelqaafka halkan ku carrabbaaban.

Labada deelqaaf ee dambe labada hore waxay kaga duwan yihiin iyagu maanso ahaan ma qaldana ee mid anshax ahaan ayuu qarriban yahay, midna dood ahaan ayuu gurracan yahay. Xataa hadalka caadiga ah qofka labadaa arrimood ku kaca waxaa lagu tilmaamaa qof deelqaaf ku hadlay.

Luuqda

Maanso waliba waxay leh dahay luuq u gaar ah oo lagu garto. Hees cayaareedda kala duwan mid waliba waxay leh dahay luuq iyo naaxiyad u gooni ah, oo ay inta badan weheliyaan jiib, jaan, sacab iyo mararka qaarkood durbaan ama muusig kale. Sidoo kale hees hawleeddu sida ay u kala duwan tahay ayey u kala luuq duwan tahay. Gabayguna waa la mid oo wuxuu leh yahay luuq u gaar ah oo marka dhawaaqa u horreeya la maqlo la garanayo waxa soo socdaa in uu yahay gabay. Waase ay dhacdaa, siiba waqtigan casriga ah, in gabayga luuq la’aan la mariyo.

Haddaba gabaygu isaga oo leh luuq ku dhisan miisaanka caanka ah ee (hoyaalayeey hooyaalayeey hoyaalayey hooye), haddana gabyaa waliba wuu samaysan karaa luuq isaga u gooni ah, isaga oo aan isla markaa jebin miisaanka kor ku xusan. Kicinta codka iyo dejintiisa, jiidista ereyada ama goyntooda, iyo inta beyd ee lagu hoorinayo, gabyaa waliba khayaaligiisa ayuu ka samaystaa. Bal tusaale ahaan isu eeg Timocadde iyo Dhoodaan. Waxaad arkaysaa in ay leh yihiin laba luuqood oo aad caan u ah aadna u kala duwan, taas oo aan codka oo keliya ahayn. Gabyaaga aan lahayn luuq isaga u gooni ahi wuxuu raacaa laba dariiqo mid uun: In uu adeegsado luuq guud oo aan cid ay u gaar tahay la aqoon, ama in uu qaato luuq gabyaa kale.

Haddaba maansada kale ee aan gabayga ahayn waa aynu fahmi karnaa sababta loogu luuqaynayo, ama jiibta, jaanta, sacabka iyo qalabka la tumo loola miciinsado. Waayo munaasabad hawleed iyo mid cayaareed labadaba ereyada maansada waxaa la muhimmad ah amaba ka sii muhiimsan xamaasadda iyo xiisaha la rabo in jawiga lagu abuuro. Arrimahaana waxaa lagama maarmaan u ah naaxiyad iyo jiib macaan oo dareenka kicin kara. Dareenka sidaa loo kiciyey ayaa hawsha la hayo culayskeeda lagu illaawaa, farxadda lagu jiro loogu furfurmaa, madaddaaladana loogu riyaaqaa. Hooyadu marka ay ilmaha hees cod macaan ugu luuqayso wuu ku raaxaystaa dabadeed oohinta joojiyaa. Marka uu barbaar cod furani si yaab leh cayaar ugu dhufto gabdhaha la jooga kama tagaan kuwa maqanina kama raagaan. Xoolaha marka hees shubaal ah loo saaro darka ayey ku soo qamaamaan biyahana habsami u cabbaan. Xataa neef biyodiid ah haddii cod macaan loogu heeso waxay u badan tahay in uu cabbo.

Laakiin gabayga hawl laguma fududaysto, dheel la tumayana hab-dhaceeda laguma ilaashado, ee waxaa laga mariyaa gole aamusan oo isdhegeysi iyo degganaan leh. Haddaba waa maxay ujeeddada loogu luuqeeyaa? Miyiga, oo ah dhulkii gabayga laga tirin jirey, habeen iyo maalin dadku wuu kala durdurugsanaa oo waxaa la ahaa debedjoog. Haddiiba aan la soconayn ee la shirayo ama si kale loo bulshaynayo badanaa aqal gudihii laguma kulmi jirin ee waxaa la isugu iman jirey gole bannaan, waxaana isu iman jirey dad badan. Xataa golayaasha ardaaga caweysku ka midka yahay dadku isku gogol ma ay ahayn ee qofba meesha uu jeclaysto ayuu dooyaysan jirey ama jeegada dhigan jirey. Xaaladahaas oo dhan ismaqalku wuu liitey oo dabayl, dhir, habeen iyo hugunka xoolaha ayaa dadka ku kala dhex jirey. Sidaa darteed waxaa daruuri noqotay in la helo wax carqaladahaa lagaga gudbo, taasina sida muuqata waxaa ay noqotay in gabayga kor loogu luuqeeyo.

Haddaba weydiinta ah “maxaa gabayga loogu luuqeeyaa?” jawaabteedu waxaa ay ku urursan tahay qodobbadan soo docda:

a) In maqalka dhegeystaha lagu soo jiito lana abuuro jawi gabay.

b) In codka kor loogu qaado si loo wada maqlo.

t) In ereyada lagu jiidjiido si loo fahmo.

Maanta qiimo weyn lama siiyo ku luuqaynta gabayga, sababta oo ah xaaladda nolosha ayaa tii hore ka duwan. Qol afar derbi leh lagama dhex qaylin karo oo jabaqda codka ayaa soo noqnoqonaysa. Isla markaa lama hayo waqti lagu dhegaysto qof gelin dhan tix jiidjiidaya.

Gabayahannada Caanka ah

1. Sayid M.C.Xasan 
2. Cabdullahi M. Dhoodaan 
3. Raage Ugaas 
4. Aadan Tarabi Jamac
5. M.C.Sangub 
6. Cabdilahi Suldan Timacadde
7. Ismaaciil. X. Xisri 
8. Xasan Tarabbi
9. Saciid Gacameey
10. Xaaji. A. Afqaloc 
11. M.I.I. "Hadrawi" 
12. Max'd Xaashi "Gaarriye"
13. Cali-Dhuux Adan 
14. Ismaacil mire 
15. Abshir Bacadle
16. Dhunkaal F. Barre
17. Cali cilmi AfYare 
18. Cabdulaqadir xirsi Yam-Yam
19. Cabdi galayax 
20. Farax Afcad 
21. Gulled Jucufo 
22. Idaa jaaa
23. Cilmi Barrow Waceer
24. Faarax gololey
25. Barre Maxamed Fiidow

Xigasho

• Gabayo Quduus ah oo Qalbi Qaboojis iyo Waxbarid Keena
• www.aftahan.com/ Archived Agoosto 18, 2016 // Wayback Machine
• Ibraahin Yuusuf Axmed HAwd
• Gabay waa maxay Archived Mey 18, 2015 // Wayback Machine
• Gabay
• http://www.longlivesomaliland.com/waa_maxay_maansada_soomaaliyeed.htm
• Hadal iyo gabay
• Gabay mise geeraar
• waa maxay gabay Archived Sebteembar 8, 2011 // Wayback Machine
• doollo.com/
• www.redsea-online.com/index.php
• www.hoygasuugaanta.com/Maqal.htm