Jaamac saylici

“Waar Niman yahow ma og tihiin inaan anigu kuwaa I dilay iyo idinkaba aan madax u ahay, oo an sidaa darteed idin weydiisanayo in sida wajigiina ka muuqata aanay wax u dhicin”. JAAMAC SAYLICI (AUN).

Qoraaga buugga MA NAXE, Marxuun Mujaahid Xaaji Cumar Kaahin Caynaanshe, wuxu sheegay in dagaalkii Jabuuti ku dhex maray Ciise iyo Gadabuursi uu ka danbeeyay ninka magaciisa la yidhaahdo SICIID CALI KUBEEYSH, isla markaana isticmaarkii Faransiiskuna sii hafiyay.

Hadaba si aynu u fahamno dhammaanba sobabaha keenay dagaalka ayaa waxaynu faaqidaada buugani ku eegaynaa saddex qodob oo kala ah; Saamayntii dagaalka labaad ku yeeshay Jabuuti; Taariikh kooban oo ku saabsan Jaamac Saylici iyo ugu danbayn, siduu ku dhacay dagaalku.

(1). Raadkii Dagaalka Labaad ee Adduunku Ku Reebay Jabuuti...ANU MA AAMINSANI TARIKHA AY QOREN DAD MADAX BANAANAYN AMA DAD DAN LE QOREEN EE HA KU WAREERINA MA NAXE IYO NAXE...WAYDIYAA TARIKHDA RUNTA AH..DADKII JOOGAY DHULKA ODAYASHI IYO HOYOOYINKII HANA KU DAALINA ARTICLE GAALADA...ILAHAW IDIN KA QABOO IDINKA CEEBIHIINA DIBADA SOO WADA DHIGAY UMADA IYO DHULKABA...WAAN NAXAA MARKA AAN AKHRIYOO ARTICLES AY QORAN DADKA QABYAALADA KU SAKHRAAMAY EE NACAYBKA FAAFINAYA...DHULKA ILAHAY BAA LEH...DABADEED ANFACA AAD KA CUNAYSIIN ALA UU IDIN WAYDIIN..MASAAKIINTA AAD ISKU DIRAYSAAN EE REE MIGA(BADIYAHA)AH....WAX KALE OO IDIN DHAHOOO MA AQAAN EE ILAHAY HA NISOO HADIYOO...HADI KALENA OO NASIIB U LAHAYN HADAYNTANA RABBI MID WALBA HALKA AAD JOGTID WADNUHU HA IDIN ISTAAGO...NAARTANA KU SILCA...NAARTANA KU SILCA...NAARTANA KU SILCA.

Sida buugga MA NAXE aynu ka fahamnay, dagaalkii labaad ee Adduunka ayaa saamayn laxaad leh ku yeeshay guud ahaanba dadka iyo dalka reer Jabuuti, hadday noqoto dhinac kasta oo la xidhiidha xaaladaha dhaqan-dhaqaale, siyaasadeed iyo Ijtimaaciba. Taasina waxay saldhig u noqotay hirdanno siyaasadeed oo is daba joog ah, kuwaas oo aakhirkii keenay dagaalo sokeeye oo dhan walba leh.

Dagaalkii labaad ee adduunku wuxu keenay in talyaanigu soo weeraro oo qabsado Jabuuti 1939kii, halkaasi oo qax iyo qoxootinmo bilaabantay. Faransiiska iyo Ingiriiska oo wada socda ayaa deetana soo rogaal celiyay oo kadib dagaal socday saddex sanadood ilaa iyo 1943 dib ugu xoreeyay Jabuuti iyo Itoobiyaba. Dadkii qaxay dib ayay u soo noqdeen, waana laga raystay wixii rafaad lasoo maray.

Markii dib layskugu soo laabtayna waxa layskula yimid waji cusub iyo wada xaajoodyo cusub oo iyaguna yeeshay waayahooda oo wanaag iyo xumaanba leh. Halkaas ayayna ka bilaabantay tuhunka iyo tafaraaruqa isticmaarku ku dhex tuuray dadka reer jabuuti oo toorri iyo toog iyo turuqba isku tumay.

(2). Taariikh kooban Jaamac Saylici

1946kii waxa la bilaabmay sharci bixintii muwaadiniinta reer Djibouti, habka waraaqo bixiskana waxa u fadhiisanayay, odayo uu hormuud u ahaa caaqilka caaqiliinta Djibouti mudane Maxamuud Xaaji Diide, Geedi Gaab iyo Aadan Buraale. Isla wakhtiyadaas ayuu Faransiisku sameeyay guriga baarlamaanka ee Jabuuti uu ku yeelanayo. Markii ugu horreysana wuxu faransiisku doortay nin la yidhaahdo Saalshon oo faransiis ah. Muddo yar kadibna ninkii caddaa meesha wuu ka qaaday, oo wuxu keenay Jaamac Saylici.

Jaamac Cali (Saylici), wuxu ahaa nin bad mareen ah, oo sida qoraagu sheegay wakhtigaasba ahaa nin da’a ah, maadama isagoo shaqadiisii ka ruqsaystay oo Jabouti soo degay uu Faransiisku u doortay jagada cusub ee senatarka koowaad ee ka taliya Jabuuti ama Senatorka Baarlamaanka Faransiiska uga wakiilka ah Jabuuti. Si kale haddaynu u dhigno, madaxweynaha Jabuuti ee wakhtigaasi. Ninka la odhan jiray Siciid Cali Kubeeysh oo ka dhashay reer maal qabeen ah, ayuu isagana Faransiisku ku darsaday golaha isbahaysiga guurtida ee Faransiiska.

Canfartu ka hor wakhtigaasi an Jaamc Saylici la dooran, waxay Jabuuti kusoo gali jireen waraaqo oo sharci ayaa la weydiin jiray. Tallaabooyinka xusida mudan ee Jaamac saylici hawshaas ka qabtayna waxay ahayd inuu Canfarta ka rogo xayiraadaas waraaqaha, oo dalka u ogaalado inay kusoo galaan bilaa aqoonsi.

Hadaba dib u xoreynta Djibouti kadib dagaalkii labaad ee adduunka, ayaa waxa dhacay in Xisbiyadii Faransiisku dhexdooda is hirdiyaan. Xisbiga Goolistka lagu magacaabay ayaa ku dacwiyayay inay yihiin kuwii dalka dib u xoreeyay ugana xaqa mudan in iyaga lagu wada biiro, waana xisbigii talada dalka hogaaminayay. Sida qoraagu sheegay Jaamac Saylici iyo Siciid Cali Kubeeshba waxa laga codsaday inay kusoo biiraan xisbiga awoodda leh ee ‘Gooliiska’.

Jaamac saylici waa lagu kari waayay arrintaas wuxuna ku adkaystay inuu ku sii jiro xisbigii uu awel horaba ka tirsanaa. Jaamac saylici waxay isku xusbi ahaayeen nin la odhan jiray Gaastoon Moneerfiil (Gaston Monnervile) oo ahaa hogaamiyaha golaha guurtida. Siciid Cali Kubeeshna xusbi kale ayuu ku jiray, isagana laftarkiisuna waa diiday inuu soo galo xusbigii awooda lahaa ee ‘Gooliiiska’.

Si kastaba ha ahaatee, sida buugga MA NAXE aynu ka dhadhansan karayno, Jamaac Saylci loogama horreyn diidmadii uu diiday inuu kusoo biiro xisbigii awooda is bidayay. Halksaasi ayuu isticmaarkii Faransiiskuna ka bilaabay siduu ku heli lahaa qofkii lagu bedeli lahaa Saylici, oo u hogaansan xusbiga talada hayay. Isku dir iyo isku jabin soomalida reer Jabuuti dhexdooda ah ayuuna Isticmaarku bilaabay, balse yuu adeegsaday, siduuse ku dhacay dagaalka aakhirkii qarxay ee Ciise vs Gadabuursi.?

(3). Siduu ku dhacay dagaalka Ciise vs Gadabuursi

Qoraaga buugu wuxu yidhi “Siciid Cali isaga ayaa u sabab ahaa dagaalka labada reer ee Ciise iyo Gadabuursi markuu ku dhawaaqay isagoo Fraans jooga in dalka magaciisa laga badilo oo loo bixiyo dalkii Jabuuti ee Faransiiska”

Sannadku wuxu ahaa 1948 markii Siciid Cali Kubeeysh isagoo Faraans jooga uu jariidad faransiis ah ku qoray in dalka magaciisii hore ee ahaa dalkii soomaalida ee Faransiiska laga bedelo oo loo bedelo dalkii Jabuuti ee Faransiiska. Sida aynu ka dareennay buugga MA NAXE, arrintan iyada ah waxaba soo dhaweeyay Isticmaarka lafrarkiisa iyo dawladda Itoobiya oo labaduba sasmo ka qabay soomaalinimada markii horaba.

Balse Dadka reer Jabuuti oo wakhtigasi waddaniyiin ahaayi waxay ka cadhoodeen arrintaas, sobabta oo ah waxa dadka reer Jabuuti ku dheeraa soomaalinimada. Sidaa daraadeed ayay uga cadhoodeen isla mar ahaantaana jeclaysteen inay Jaamac Saylici wax ka weydiiyaan.

Dhalinayaro Ciise u badan ayaa Jaamac Saylici ballansaday oo casar dabadii kula kulmay meel makhaayad iyo jimciyad iskugu jirtay. Sida qoraagu sheegay mid ka mid ah dhalinyaradii Ciise ayaa Jaamac Saylici weydiiyay inuu wax ka ogaa ama maqlay qoraalkii Siciid Cali Kubeeysh iyo fikradda uu ka qabo. Saylicina wuxu ku jwaabay ayuu yidhi isagoon wax weynba kasoo qaadayn: “Arrintaas waan ogaayoo wax caynkaas u qiimo leh ma aha”. Kadibna dhalinyaradii Ciise hadalkii way buunbuuniyeen oo waxay yidhaahdeen ma maqasheen wuxu Saylici ku hadlay iyo Haa waan maqalnay iyo sawaxan iyo bulxan ayaa lagu kala dareeray.

Sida qoraagu ku tiiq-tiiqsaday, Odayadii Samarroon ee xilka hayay ee dalka laga yaqaanay iskumay hawlinba inay dabkaas huraya damiyaan arrintana wax ka qabtaan. Xaiqiiqdii (in fact), waxayba isku dayayeen sidii loo qarin lahaa in la qoonsado carabta oo dhibaato loo geysto, halkii ay isku hawli lahaayeen inay baajiyaan dagaal dhex mara Gadaburisga iyo Ciisaha.

Faransiiskuna wuxu raadinayay meeshuu usoo mari lahaa inuu Saylici rido, wuxun isha ku hayay Xasan Guuleed Abtidoon, oo rabay in lagu bedelo Saylici. Faransiisku Markuu ogaaday in soomaalidii isku kacsan yihiin isna dabka ayuuba sii huriyay, wuxuna adeegsanayay dhalinyarada Ciisaha. Sida Qoraagu sheegay, ciisuhu wakhtigaas magaalada waxba kama ahayn sida carabtu soomaalida u qarisay ayay ciisahana soomaalida kale u qarisay, ayuu yidhi. Ciidamada dalkana waxa ugu badnaa Gadabuursi iyo Carab.

Si kastaba ha ahaatee, waxay maalinba si ahaataba waxa bilaabmay dagaalo yar-yar oo goo-goos ah oo gacan ka dirir ah, kuwaas oo maalinba qof magac leh ama miskiinba gacan loola tego. Akhirkii waxay dhalinyaradii Ciise gacan ula tageen Senatorkii dhammaa ee dalka ka masuulka ahaa mudane Jaamac Cali (Saylici). Sannadku wuxu ahaa 1948 kii bishiisii Lixaad wakhti duhur cad ah, markii Jaamc Saylici ay dhalinyaro Ciise ahi gacanta u qaadeen, dhaawac yar oo sahlana gaadhsiiyeen. Labo magac ayuu qoraagu sheegay oo ka mid ahaa dhalinyaradaas Saylici soo weerartay, waxayna kala ahaayeen Qoocunte iyo Cumar Caroodhi. Isla markiiba dhalinyarada xabsiga ayaa lagu dalaq siiyay oo buleyska ayaa deg-deg u qabtay, hadana isla markiiba waxa ka daba tegay Jaamac Saylici oo gacantiisa kusoo daayay.

Gadabuursigii markii ay maqleen in odaygi dalka ugu sareeyay gacan loola tegay aad iyo aad ayay uga xumaadeen, waxayna kusoo xoomeen Jaamac Saylici oo ka wraysteen wixii dhacay. Qoraagu halkaas wuu joogay, hadalkii Jaamac saylici ugu jawaabay dadkii cadhaysnaa ee rabay inay u aar gudaana dhagihiisa ayuu ku maqlay. Jawaabta Saylici uu dadkaasi ku yidhi waxay ahayd: “Waar Niman yahow ma og tihiin inaan anigu kuwaa I dilay iyo idinkaba aan madax u ahay, oo an sidaa darteen idin weydiisanayo in sida wajigiina ka muuqata aanay wax u dhicin”.

Balse hadalkaas Saylici laguma wada qaboobin ee maalintii danbaba waxa sa’ay nin Abrayn (Gadabuursi) ah oo magaciisa la odhan jiray Cabdi Sanable, oo budh ku gagabiyay oday Mamaasan(Ciise) ah, kadibna dalkaba iskaga baxsaday isagoon la qaban. Intaas kadib waxa xigtay in Ciisihii soo rogaal celiyay oo Lix nin oo Samarroon ah oo jilib walba leh ay dhegta dhiiga u daraan. Taasi waxay noqotay hooyadii dagaalka. Gadabuursigii ma qaadanin wax maga waxayna ku heshiiyeen dagaal. Jibriil Jiilane oo ka mid ahaa inta diidanayd dagaalku markii la dhegaysan waayay isna wuxu ugu ballan qaaday inuu ka dhoofi doono Jabuuti, sidii buuna yeelay oo Boorama u dhoofay.

Waxa muddo laysla caga jiitamaba waxa sannadkii 1949kii si rasmi ah u bilaabmay dagaal lagu hoobtay oo dhex maray Samarroon iyo Ciise. Qoraagu ma sii faahfaahin inta maalmood ama bilood ama sannadood ee dagaalkaasi socday. Balse wuxu sheegay in ugu yaraan 400 (afar boqol oo qof) oo labada dhabna lihi ay ku dhinteen, kummannaan qofoodna ku dhaawacmeen.

(4). Gabagabo iyo Gunaanad

Dagaalkaas ka dib, Faransiisku ujeedaduu lahaa wuu helay, oo Jaamac Saylici wuxu uga yeedhay Fraans wuxuna ku bedelay Xasan Guuleed oo u hoogaansanaa xusbigii talada hayay. Halkaasna waxa ku burburtay Saldannadii Samarroonka ee Jabuuti, gaar ahaan reerkii talada hayay oo ilaa iyo maanta ka maqan talada Jabuuti. Waxa ku dhacay ayaynu odhan karnaa niyad jab iyo bur-bur siyaasadeed oo si Amar Ilaahay ah ku yimid. Balse loo baahanyahay in laga soo kabto, dhinacna laga raaco Siyaasaddaha iyo waayaha cusub ee guud ahaan geeska Afrika, gaar ahaana Djibouti.

La Socda Qaybta Afraad ee faaqidaada buugan MA NAXE.