Hiiraan State

File:Calanka hiiraanland.jpg

calanka maamulka Hiiraan State

Hiiraan State ama Hiiraanland waa maamul lagu dhawaaqay taariikhda marka ee eheed 23 May 2010, waxaana la hirgaliyay taariikhda marka ee eheed 22 Agoosto 2010.Hiiraan State waxee ku taalaa galbeedka hoose ee dalka Soomaaliya, waxeena maamushaa gobolka Hiiraan, waxeena daris la tahay maamulka kale ee Dooxada Shabelle

Taariikhda Dowlad Goboleedka Hiiraan State ee Soomaaliya

Dowlad Goboleedka hiiraan State ee Soomaaliya , waxa ay ku dhisan tahay nidaamka Federaalka ee dalka Soomaaliya ka jira , waxaana lagu aas’aasay Magaalada Nayroobi ee caasimadda Kenya 22 –kii bishii August sanadkii 2010 –kii .Kadib go’aan ka yimid odayaasha qabaa’ilka ee gobolka , kuwaasoo wadatashiyo ka yeeshay sidii gobolka loo badbaadin lahaa ,kaasoo gacanta u galay dagaalyahano Shisheeye iyo kuwa Soomaali ah oo xiriir la leh ururka Alqaacida, si dowlad goboleedka cusub ay ula gasho kooxdaasi dagaal sifeyn ah oo ka dhan ah kooxda mayalka adag ee Alshabaab , si looga ceyriyo Magaalooyinka iyo hareeraha gobolka.

Gobolada hiiraan state

Gobolka Hiiraan , waxa uu u qeybsan yahay seddex gobol oo kala ah sidatan:-

• Gobolka Dhagaxjibis Waxa uu ka kooban yahay Todobo degmo oo kala ah : Magaalada Baladweyne oo ah Caasimadda Gobolka Dhagaxjibis Degmada Ceelcali,Degmada Bulaburde,Degmada Matabaan,Degmada Buqaqable ,Degmada Feerfeer Soomaaliya iyo Degmada Farlibaax.

• Gobolka Deebley Waxa uu ka kooban yahay Todobo degmo oo kala ah : Magaalada Buuloburde oo ah Caasimadda Gobolka Deebley Degmada Maxaas,Degmada Mogokori,Degmada Halgan,Degmada Dabayoodle ,Degmada Buqda iyo Degmada Hees.
• Gobolka Koonfurta Hiiraan Waxa uu ka kooban yahay lix degmo oo kala ah : Magaalada Jalalaqsi waa Caasimadda Gobolka Koonfurta Hiiraan. Degmada Qoryaale ,Degmada Jimbiley,Degmada Dhurwaale,Degmada Booco iyo Degmada Buurane.

Magaalada Baladweyne waa Caasimadda gobolka Hiiraan , ahna xarunta ganacsiga ee dowlad goboleedka Hiiraan State . Luqadda rasmiga ah ee dadka ku nool ay ku hadlaan waa Af-Soomaali, halka Luqadda Carabiga ay tahay Luqadda labaad ee gobolka . Dadka Soomaalida waxa ay ku hadlaan Luqadda Af-Soomaaliga oo ka mid ah luqadaha Kooshaha loo yaqaan , kaasoo ka kooban dhowr iyo soddon luqadood iyo Lahjadood oo looga hadlo bariga Afrika, ereyada carabiga ee ku jira luqadda Af-Soomaaliga ayaa lagu sheegaa inay ka badan yihiin 30% , iyadoo Soomaalida ay luqadooda ku qori jireen Xarfaha carabiga si guud ilaa iyo sanadkii 1972-dii ,xilligaasi oo Maxamed Siyaad Barre Madaxweynihii hore ee Soomaaliya ee hogaaminayay Kacaankii 21-kii October uu dhaqan geliyay in luqadda Af-Soomaaliga lagu qoro Alifbeetiga Laatiinka . Walaalayaal haku riyoonina Hiiraan oo laba gobol & ka badan laga dhigo ama maamul goboleed laga hir geliyo, wallaahi ineyan waxba ka soconayn, waayo waxaa ka jira door is moodyo dooro leh,oo quudhsi uun shaqa ka dhigtay & xaqiraad,waxaana ka mida beelahaasi Xawaadle,Gaal jecel & baadi cadde ee iska daaya beenta & riyada aad la meereysanaysaan ee dadlak gobolka leh asal ahaan ehelkana u ah wax halaga weydiiyo Caloosha haka rarinee tunka halaga raro,

Nidaamka Xukunka

Madaxweyne Goboleed Madaxweynaha Gobolka waa Dr. Maxamuud Cabdi Gaab, Waxaa jira Madaxweyne ku xigeen , Gole wasiiro oo ka kooban 25 ruux , Gole baarlamaan,Taliyeyaasha Hogaanada ciidamada Booliska,Daraawiishta,Sirdoonka iyo Gudoomiyeyaasha Gobolada iyo degmooyinka kala duwan. Lacagta laga adeegsado waa : Shilin Soomaali Tirada dadka waa : seddex Malyan oo ruux . Diinta waa : Muslim 100%

Diinta

Dadka degan gobolka intooda badan waxa ay raacan yihiin mad’habka Shaaficiga, sida la wada ogsoon yahay Taariikh ahaan ,hijradii ugu horeysay ee islaamka ayaa waxa ay saxaabadda nabigeena Muxamad (NNKH) ku yimaadeen Xeebta bari ee Afrika , dhulkii horey la isku oran jiray “ Xabasha”, saxaabadii timid dhulka Xabasha ayaa waxaa ka mid ahaa Allah ka raali noqdee Jacfar bin Abii dhaalib iyo kuwa kale , kuwaasoo ka soo socdaalay Magaalada Makka Almukarama , waxaana hijradaasi ay aheyd ka hor muddo sideed sano inta aanu nabiga u hijroon Magaalada Madiina Almunawara.

Soomaaliya waxaa ku faafsan noocyo badan oo dariiqooyinka Suufiyada ah oo ay ka mid yihiin Qaadiriya , Saalixiya, Idriisiya iyo Axmadiya.

Halka oo ku yaalo hiiraan state

Dhulka Xukuumad goboleedka Hiiraan State ,waxa uu ku yaalaa bartamaha Soomaaliya , dhanka waqooyi waxa uu xad kala leeyahay Degmada feerfeer Soomaaliya /Degmada Feerfeer ee dowlad deegaanka Soomaalida Ethiopia.Dhanka Bari barta loo yaqaan “Libi Hiiraan” halkaasoo ah marin xuduudeedka kala qeybiya Hiiraan iyo gobolka Galgaduud ee Soomaaliya, Dhanka Koonfur Tuulada Caluu Baaleey oo ah Deegaan Xuduudeedka kala qeybiya Hiiraan iyo gobolka Shabeellaha Hoose, Dhanka Koonfur Wadada kala qeybisa Degmada Buurane ee gobolka Hiiraan iyo Degmada Mahadaay ee gobolka Shabeellaha dhexe.Dhanka Koonfur galbeed Dhulka loo yaqaan Dalandoole ee gobolka Baay ee ku dhow Hiiraan, dhanka galbeed waadiga Abeesaale ee ku dhow Deegaanka Quracjoome oo ah marin Xuduudeedka ay ku kala qeybsamaan Gobolka Bakool iyo Hiiraan.

Xiligii la aas'aasay gobolka Hiiraan

Gobolka Hiiraan , ayaa waxaa la aas’aasay markii uu soo ban-baxay ereyga “Punt” dhulkii udgoonaa ,oo ay dalxiisayaasha iyo ganacsatada carbeed iyo kuwa hindida ay ugu yeeri jireen dalka Soomaaliya , waxaana taariikhyahanada ay u safar tagi jireen qaar ka mid ah Magaalooyinka ku yaala Xeebaha Soomaaliya .

Carabta iyo Hindida waxa ay u imaan jireen dhulka Punt “Soomaaliya” si ay u qaataan noocyada ugu wanaagsan waxyaabaha udugga laga sameeyo iyo Luubaanta oo ay ka ganacsan jireen , waayo dhulka Punt waxa uu caan ku ahaa geedaha,daaqsinka,iyo waxyaabaha la isku qurxiyo.

Taariikhyahanadu waxa ay leeyihiin asalka faraacinta waa Soomaali … qoysaskii fircooniga ahaa ee xukumay Masar , marka laga reebo hal qoys oo ah qoyskii 22-aad oo Nuubi ahaa,hayeeshee qoysaska kale ee haray ee 21-aad dhammaantooda waa Soomaali … waxaa jira Luqadda Fircooniga oo ah luqadda ay ku hadlaan ,kuna sheekeystaan Soomaalida ilaa iyo hadda , tusaale ereyga Qorax oo ah erey luqadda Fircooniga ah ,Afsoomaaliga si la mid ereygaas ayaa loogu dhawaaqaa oo aan waxba ka bedelneen, waxaa kaloo la mid ah ereyadaan Dayax,Biyo,Dab iyo kuwa kale oo badan.

gumeesti yaashii yurub

Gumeysiga ,wuxuu u qeybiyay Soomaaliya shan qeybood shir ay ku yeesheen Magaalada Berlin ee dalka Germany sanadkii 1884-tii, waxaana ay qeybaha kala ahaayeen sidatan:-

Gobolka Waqooyi waxaa la hoos-geeyay Awooda Britain. Gobolka Koonfur waxaa la hoos-geeyay Awooda Italia. Gobolka Djibouti waxaa la hoos-geeyay Awooda France. Gobolka NFD waxaa la hoos-geeyay Awooda Kenya . Gobolka Soomaali Galbeed waxaa la hoos-geeyay Awooda Ethiopia.

Gobolka Waqooyi waxa uu ka xuroobay gumeystihii Britain 26-kii Juun sanadkii 1960-kii , Gobolka Koonfur isna waxa uu ka xuroobay Gumeystihii Italia 1-dii Luuliyo sanadkii 1960-kii , Labada gobol waxa ay ku midoobeen 1-da July inay u noqoto maalinta guud ee madax banaanida dalka Soomaaliya. Jabuuti waxa ay ka xurowday Gumeystihii Faransiiska 27 –kii Juun sanadkii 1977-dii , waxa ayna noqotay dowlad gaar ah oo ka go’day Soomaaliya. Gobolka NFD – Dowladda Kenya waxa ay u ogolaatay inuu yeesho Maamul u gaar ah , waxaana loogu yeeraa hadda Magaca Gobolka Waqooyi bari Kenya . Gobolka Soomaali Galbeed – Dowladda Ethiopia waxa ay u ogolaatay inuu yeesho maamul hoosaad , waxaana loogu yeeraa hadda magaca Dowladda Deegaanka Soomaalida Ethiopia.waad ku mahad san tihiin laakiin waxaa idinka muuqato xaqiraad taasoo ah in gobolka aad ka sheekeyneysaan aydnaanba lahayn,waayo waxaa gobolka wax laga weydiiyaa iskana leh gaar ahaan caasumad ku sheegta biminka baa ba'day Jajeele waxaana soo raaca Makanne & Dagoodiye,waxaana xawaadle kaga sokeeya Marreexaan & ogaadeen oo degi jiray B/weyne,ee taariikhdu dadkay bartaa dunida waayaheedee iska daaya cadiifadda qalafsan oo beenta aad la meereysanaysaan,

Taariikhda Gobolada Soomaaliya

Soomaaliya , waxa ay laheyd sanadkii 1960-kii sideed gobol , gobolka Hiiraan waxa uu ahaa gobolka Seddexaad ee ugu weynaa ,uguna dad badanaa xilligaasi , hase yeeshee Dowladii Milatariga ayaa u kala qeybisay laba gobol sanadkii 1973-dii ,si la mid ah sida loo kala qeybiyay gobolada kale ,waxaana gobolada Soomaaliya ay noqdeen 18 gobol.

Caasimada Hiiraan

Baladweyne , waa Magaalo Ganacsi oo ku taala bartamaha Soomaaliya , sidoo kale waa caasimadda Dowlad Goboleedka Hiiraan State , waxa ayna ku taalaa Dooxada webiga Shabeelle , meel u dhow Xuduuda ay wadaagaan wadamada Soomaaliya iyo Ethiopia, waxa ay u jirtaa Magaalada Muqdisho 332 km dhanka waqooyi , waxa ayna ka kooban tahay afar xaafadood oo kala ah : Xaafadda Buundaweyn ( October) , Xaafadda Howlwadaag,Xaafadda Kooshin iyo Xaafadda Xaawa-taako , waxaana dhex mara Magaalada webiga Shabeelle oo sidoo kale sii dhexmara dhowr magaalo,degmooyin iyo tuulooyin ka mid ah gobolada Hiiraan State ay ka kooban tahay .

Tirada dadka ku nool Magaalada Baladweyne waa Hal malyan iyo bar ruux , waa Magaalada Seddexaad ee ugu weyn Soomaaliya dhanka badka kadib Magaalooyinka Muqdisho iyo Hargeysa ,sidoo kale waa Magaalada Labaad ee ugu dad badan kadib Caasimadda Muqdisho.

Baladweyne , waxa ay ka sareysaa badda 1700 mitir , cimiladeedu waa ay is badashaa si gaar ah bilaha March iyo April , waxaana heer kulka bisha December uu gaaraa 34°, halka heer kulka bilaha kale ay gaaraan 25°, waqtiga saacadda , waxa ay ku waqti tahay bariga dalka Mareykanka , waxa ayna u dhigantaa waqtiga caalamiga +3 .

Dhulka Hiiraan state

Dhulka Hiiraan State , waxaa ku yaala Buuro ,Dhakko,Dooxooyin,Biyo Hoobadyo ay hareeyaan doog , waxa uu kaloo leeyahay buur dheer oo caan ah ,taasoo lagu magacaabo Qabno. Waxaa lagu tiriyaa Magaalada Baladweyne , inay ka mid tahay Magaalooyinka ugu faca weyn dalka Soomaaliya , waa Magaalo ay ka soo jeedaan Jiilkii ugu horeeyay ee siyaasadda Soomaaliya ee casrigan cusub sida Uleex Faarax waa halgamaa u dagaal-galay nabad ku wada noolaanshaha gobolka Hiiraan ,indhaceel Daamey waa Hogaamiye sare oo ka tirsanaa Dhaq-dhaqaaqii Xasan Barsane ee gobolka ,wuxuuna la dagaalamay gumeysiga shisheeye ,waxaa aad loo xasuustaa ibrahim abdiyow (kabadi kabo)oo ahaa nabadoon reer hiiraan laga bartay cadalada 50,60,70, kasoo madax u ahay nabadoonada sida uu magaca ugu baxay,Sandhool Guure waa Hogaamiye gorgortan nabadeed iyo heshiisiin dhex dhigay beelo ku dagaalamay gobolada dhexe ee Soomaaliya,Ugaas Khaliif Ugaas Rooble waa mid ka mid ahaa Salaadiintii qabiilka ugu tunka weyn gobolka Hiiraan , C/llaahi Ciise Maxamuud waa R/wasaarihii ugu horeeyay ee Xukuumadii Daakhiliga ee Soomaaliya ee la dhisay sanadkii 1956-dii , waxaana shaqada xukuumadaasi ay socotay ilaa iyo maalintii gobonimada , Aadan Cabdulle Cusmaan “Aadan Cadde” Madaxweynihii ugu horeeyay ee Soomaaliya kadib xoriyadda, General Abuukar Gacal waa mid ka mid ah aas’aasayaashii Tiirarka ciidamada Milatariga Soomaaliya,Colonel Cusmaan Maxamed Jeelle waa mid ka mid ah Saraakiishii wax ka qorsheysay afgembigii Milatariga ee kacaankii 21-kii October ee uu hogaaminayay Madaxweynihii hore ee Milatariga Maxamed Siyaad Barre , General Nuur Cadow Cali waa Hogaan Sirdoon oo howlo badan u soo qabtay Ciidamada Booliska Soomaaliya, Alcalaamah Sheekh Maxamed Macalin Xasan waa Fasirihii Qur’aanka Kariimka ee Soomaaliya ahna aabaha baraaruga islaamiga, Colonel Faarax Cilmi Cabdi “Faarax Gubadley” Halgamaa caan ah oo naftiisa u huray Soomaaliya si gaar ah gobolka Hiiraan,Hogaamiye C/llaahi Cosoble Siyaad waa Turjumaankii Baarlamaankii ugu horeeyay ee Soomaaliya intii u dhaxeysay 1954-1967-dii,wuxuu kaloo noqday wasiir ka tirsanaa dowladii milatariga ee la riday, Duuliye sare Cabdi Cismaan Faarax waa Hogaamiye Caan ah oo u howlgalay Soomaaliya waqtiyo adag , waxaa kaloo uu ka tirsanaa Shaqsiyaadkii wax ka abaabulay in Jabhado dagaal awooda looga tuuro Siyaad Barre iyo Colenel Cumar Xaashi Aadan Abaanduule hore ciidamadii milatariga Soomaaliya ,wuxuu wasiir ka noqday Dawladda uu hogaamiyo Madaxweyne Sheekh Shariif Sheekh Axmed.

Dhaqaalaha Magaalada baladweyne

Magaalada Baladweyne , waxa ay dhaqaale ahaan ku tiirsan tahay beeraha iyo xoolaha , waxa ayna gobolada koonfureed ee Soomaaliya ay ku xirtaa gobolada dhexe ,dhulka Puntland ,dhulka Somaliland iyo Kilinka Shanaad ee ismaamulka Soomaalida Ethiopia . Magaalada waxaa lagu tiriyaa inay tahay Magaalo istiraatiiji ah , intii lagu guda jiray sanadkii 1970-kii waxa ay noqotay saldhigii ay ka duulaan tagi jireen Jabhadda Xoreynta Soomaali galbeed , taasoo u socotay inay xoreyso dhulka“Ogaadeeniya” si ay ugu soo darto dhul-weynaha Soomaaliya. Baladweyne , waa Magaalo aragti qurxoon oo dabiici ah leh ,waxaana ay leedahay dhul doog ah iyo shimbiro aad u qurxoon oo dhif iyo naadir ah.Bartamaha Magaalada waxaa dhexmara Wabiga Shabeelle , webigaasi wuxuu waraabiyaa beeraha,aseendooyinka iyo jardiinada , si dadku ay u beertaan waxyaabo badan oo khudrad ah ,una kobco wax soo saarka , waxaana Magaalada ay leedahay laba buundo oo lagu kala magacaabo Buundo-weyn iyo Buundada Liiq-liiqato. waxaad ka tagteen ninkii Hiiraan ugu caansanaa markaasaad ka hadleysaa jabhad iyo dad hoose war aaway ninkii magaca hiiraan iyo kliisa ay sinmeen sanadihii 1960 aadkii aaway halyaaygii siyaasiogii weynaa SHEEKH CALI JIMCAALE BARAALE mise caadifad iyo jifo ayaad isku haysataan dadyahoow anigu maahi xawaadle laakiinse Hiiraan iyo Xawaadle waxaa ka magac dheeraa xilagaas aan sheegayo sheekh cali jimcale oo noqday ninkii ugu saameynta badnaa sanadihii 60 kii .

Kheyraadka Dabiiciga iyo waxsoosaarka Hiiraan

Dhulka Dowlad Goboleedka Hiiraan State waxaa uu leeyahay Kheyraad badan, waxaa ugu caansan ka ganacsiga xoolaha , iyo in loo diro shixnado ari iyo dibiyo dhanka wadamada Sucuudiga iyo imaaraat-ka carabta ,iyadoo loo sii marsiinayo Dekadda Magaalada Boosaaso ee Xukuumad goboleedka Puntland iyo Dekadda Barbara ee Maamulka Somaliland , waxaana Hiiraan State ay ku faaneysaa badnaanshaha geela (hasha iyo ratiga) lo’da iyo Ariga. Waxaa ka jira dhulka Hiiraan State ugaarsiga bariga ah sida Maroodiga,Lo’gisiga,Goronyada,Deerada,Libaaxa,Shabeelka,Waraabaha,Doofaarka ,Haramacadka iyo wixii la mid ah ,iyadoo sidoo kale ay jiraan noocyo badan oo shimbiro kala duwan ah .

Maalmaha Lagaxuso

Xukuumad goboleedka Hiiraan State , waxa ay xushmeyneysaa maalmaha hoos ku qoran : 8-da March sanadkii 1911-kii – Maalinta Caalamiga ee haweenka . 15-ka Mey sanadkii 1943-dii - Maalinta la aas’aasay Xizbiga Dhalinyarada Soomaaliyeed (SYL) ee Soomaaliya u horseeday gobonimada. 20-ka December sanadkii 1950-kii – Maalinta la aas’aasay ciidamada Booliska Soomaaliya . 12- ka October sanadkii 1954-tii – Maalinta la aas’aasay ,lana alifay calanka Qaranka Soomaaliya . 26-ka June sanadkii 1960-kii – Maalinta gobolada waqooyi ay gobonimada Ka qaateen gumeystihii Briatin. 1-da July sanadkii 1960-kii – Maalinta gobolada koonfureed ay gobonimada Ka qaateen gumeystihii Italia. 1-da July sanadkii 1960-kii – Maalinta gobolada waqooyi ay la midoobeen Gobolada koonfureed, lana shaaciyay maalinta guud ee gobonimada dalka. 12-ka April sanadkii 1960-kii – Maalinta la aas’aasay ciidamada Xoogga Dalka Soomaaliya . 27-ka June sanadkii 1977-dii – Maalinta ay Djibouti gobonimada ka Qaadatay gumeystihii Farance,noqotayna dowlad ka go’day dalka.