Jump to content

Maslama bin cabdilmalik

Ka Wikipedia

Maslama bin cabdi malik bin marwaan (Afka Carabiga; مسلمة بن عبد الملك بن مروان) waa hogaamiye milatari oo ka tirsanaa Umawiyiinta, wuxuu galay dagaalo badan oo ka dhan ah Boqortooyada Ruum iyo Boqortooyada Khazar, guulo badan ayuuna soo xareeyay, intuu noolaa wuxuu qabtay xilal kala duwan sida Xalab, Ciraaq, Khuraasaan iyo imaarada Armiiniya iyo Azerbaijan.

Maslama bin Cabdi Malik
مسلمة بن عبدالملك
Gudoomiyaha Umawiyiinta ee Ciraaq
Mudada xukunkiisa
720 ilaa 721
Dhashay: 66H/685
Ku dhashay: Dimishiq, Shaam
Diintiisa: Islaam
Ka tirsan: Umawiyiinta
Aabihiis Cabdi Malik bin Marwaan
Hooyadii lama yaqaan magaceed
Xaasaska Rabaab binti Zufar, Zacuum binti Qeys iyo Umu Salama Al-Makhzuumiya
Walaalo Waliid bin Cabdi Malik, Suleymaan bin Cabdi Malik, Hishaam bin Cabdi Malik
Dhintay: 121H/691
Ku dhintay: Xalab

Noloshiisa hore

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Maslama bin Cabdi malik bin Marwaan waxa uu ku dhashay Dimishiq 66H/685[1], Aabihiis waa khaliifka Umawiyiinta Cabdi Malik bin Marwaan kaas oo soo celiyay midnimada muslimiinta kana dhigay dawlada islaamka mid awoodeed soo kabsata, Maslama hooyadii waxey ahayd adoon uu Cabdi Malik lahaa, Mana la yaqaano magaceyda iyo asalkeed [2].

Maslama waxaa la walaal ahaa sagaal iyo toban qof oo wiilal iyo gabdha isugu jira, waxaana ka mid ahaa Waliid, Suleymaan, Yaziid iyo Hishaam oo dhamaantood khilaafada qabteen.

Barbaaridiisa iyo wax barashadiis

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

waxa uu kusoo koray magaalada Dimishiq oo ahayd caasimada Dawlada Umawiyiinta, Aabihiis Cabdi Malik ayaa aad ugu dadaali jiray ku tarbiyeenta ubadkiis diinta islaamka, waxa uu u xilsaaray tarbiyadooda culumo waaweyn[3] Sida taabiciga Caamir Al-Shacabi iyo ismaaciil bin Cubeydilaah bin Abii Muhaajir[4].

Wuxuu bartay Qur'aanka iyo Sunada Nabiga scw sidoo kale fankii carbeed iyo sheekooyinkooda, waxaa intaas sii dheer farda fuulka, dabaasha iyo shiishka, waxa uu kusoo baxay qof culuumta sugay oo tababar fiican heysto, taasi oo u gogol xaartay inuu noqdo mustaqbalka hogaamiye karti badan oo shaqadiis u qalma.

Xirfadiisa hore ee milatariga

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Intuu aabihiis noolaa wuxuu qeyb ka noqday ciidanka Muxamad bin marwaan Amiirka Armiiniya iyo Adrabiijaan, Dagaalada Qowqaas lagu furanaayay ayuuna kala qeyb ka noqday[5], intii dagaaladaas ay socdeyn wuxuu hogaamiyay Ciidankii, Magaalada Darbanda ku duulay, wuxuu la dagaalamay 80kun oo ciidamada khazar ah kuwaas oo ilaalinaayay Magaalada[6], Mudo dheer markuu dagaalka socday waxaa adkaatay furashada magaalada, markii dambe wuxuu helay Nin gaalada ka mid ah oo islaamay wuxuuna ka saaciday muslimiinta furashada Magaalada, Ciidanka khazar ayaa ka cararay magaalada ayagoo gadaashood uga tagay naagahood iyo Caruurtooda[7].

Cabdi Malik wuxuu go'aansaday inuu diyaarsho ciidan badan oo ka hortaga weerar la filaayo inuu ka yimaado dhanka Ruum, Ciidankaan ayaa kulmiyay talyaasha dawlada kuwoodi ugu khibrada badan sida Muxamada bin Marwaan, Cabdullaahi Al-Badaal iyo Daxaak bin Muzaaxim, dhamaan ciidanka waxa uu madax uga dhigay wiilkiis Maslama bin Cabdi Malik[8][9], wuxuu aaday Maslama dhulka Ruum dagaalo qaraar ayuuna la galay, dhufeyso iyo magaalooyin trio badan ayuu qabsaday balse Natiijo weyn kama keenin kaliya dagaaladiis waxey ku qotomeen cabsi galinta gaalada.

Xilliga Waliid

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Waqtigii Waliid uu khilaafada haayay Maslama wuxuu noqday mid saaid uga dhax muuqda talyaasha ay dawlada ku tiirsan tahay

Sanadkii 87H wuxuu Maslama weeraray Sowsana oo dhacda agagaarka masiisa, wuxuun ka dilay Ruum dad badan dhufeysyo badana wuu ka furtay.

Furshada Duwaana

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Sanadkii 88H Maslama wuxuu hogaamiyay weerar ay ciidanka muslimiinta ku qaadeen Duwaana oo ahayd magaalo muhiim ah, ciidanka muslimiinta waxey galiyeen magaalada go'doon waxaana u suuro gashay inay dumiyaam qeybo ka mid ah darbiga magaalada balse wey ka gali waayeen, go'doonka ayaa dheeraaday ilaa xagaaga ka yimaado, waxaana ciidanka ka yaraaday sahaydii ay wateen waxey ku fakareen inay iska noqdaan, waxaana qabatay baahi heer ay cunaan fardahooda, reer Duwaana waxey u direen fariin imbiraadoor jistinyaan wuxuuna imbiraadoorka soo diray ciidan badan oo gurmad ah kuwaas oo sahay iyo cunto u wada Duwaana, Maslama ciidamdiisa badanaa ayuu isku keenay wuxuuna madax uga dhigay Cabaas bin Waliid wuxuuna faray inay ka hortagaan ciidanka imbiraadoor Jistinyaan, halka asaga uu ku haray ciidan yar oo hor taagan dhufeysyka magaalada.

Cabaas wuxuu kala hortagay dagaal xoogan ciidankii Ruum wuxuuna awooday inuu jabiyo asigoo ka dilay kumanaan, kumanaan kalana ka qabtay [10][11].

Dagaalkan ka dib rajadii reer Duwaana ee go'doonka ku sugnaay ayaa yaraatay waxeyna dalbadeen amaan in la siiyo oo magaalada dhiibaan, sidaas ayeena muslimiinta ku furteen magaalada, wuxuu socday go'doonka magaalada mudo 9 bilood ah oo muslimiinta hor fadhiyeen [12][13].

Furashada Camuuriya iyo wixii xigay

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Sanadii 89H Maslama wuxuu ciidanka u la dhaqaaqay Camuuriya oo ka mid ahayd magaalooyinka ugu muhiimsan Ruum, Maslama wuxuu horay u sii qaatay naagihiisa, soo u muujiyo dhab ahaansha dagaalka, talyaha Camuuriya shamcuun markuu ogaaday muslimiinta inay ku soo socdaan wuxuu dadka isugu geeyay magaalada dhufeysykeedna wuu adkeeyay waxa uu diray taliye la dhaho warsiib iyo ciidan 40 kun ah waxaa ka hor yimid Cabdullaahi Al-Badaal 10 kun ciidan wata labada ciidan ayaa dagaalamay muslimiinta waxey saa'id u laayeen cadawgood [14], Al-Badaal ayaa ku dhuftay warsiib seef, koofida ayee dhaaftay madaxa ayeena ka jartay meesha ayuu ku dhacay, ciidankiisna wey jabeen.

Shamcuun oo la soo baxay 80 kun oo ciidan ah ayaa ka war helay jabka ku dhacay warsiib, wuxuuna la kulmay ciidankii Maslama dagaal xoogan ayaa dhax maray waxey ku dhawaadeen Ruum inay jabiyaan ciidanka muslimiinta, daagalyahanada muslimiinta ayaa mid mid u soo baxay mid kasta waxa uu soo laabtay asigoo dhaawac ah, Maslama ayaa faraskiis ka dagay oo weeraray ciidanka Ruum, ciidanka muslimiinta ayaa ku dayday oo lug ku galeen dagaalka, dagaalka oo kululaaday ayaa waxaa dhawaaqay ruux leh "Bishaareeyso amiirow ilaahay wuu dilay Shamcuun" Maslama iyo ciidanka muslimiinta ayaa takbiirsadeyn, waxaa yimid Al-Badaal oo sida madaxa Shamcuun Maslama hortiisa ayuuna ku xooray, intaas ka dib ciidankii Ruum ayaa goobta dagaalka ka carareyn [15], Muslimiinta waxey xoog ku galeen albaabka Camuuriya waxeyna laayeen dagaalyahanadii ku sugnaa, hantidii alaabtii taalayna wey ganiimeysteen, ganiimada laga helay Camuuriya 200 kun Misqaal Dahab iyo Fido wey ka badneyd.

Furashooyinka Maslama waxaa ka mid ah dhufeyska suuriya uu furtay 89H, wuxuu soo guuriyay Ibni Jariir Al-Dabari Maslama iyo Cabaas bin Waliid ciidamadood inay la galeen dhulka Ruum Maslama ayaana furtay magaalada Hiraqla iyo Qamuudiya, Cabaas asna wuxuu furtay magaalada doorliya, sidoo kale cabaas wuxuu ku duulay Qaliiqiya

wuxuu furtay Maslama Nikomediya, ciidankiisa waxey ku duuleen Askudaar ee dhacda Qusdandiiniya iyo Eskee shahar, wuxuu ka duulay hadana dhanka Adrabiijaan magaalada Darbanda ayuu furtay mar kale iyo dhufeysyo badan.

Baabi'inta jaraajumada iyo furashada magaaladood

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Isla sanadkii 89H jaraajumada oo ahaayeen koox kirishtaan ku noolaayeen Buuraha Amaanoos ayaa muslimiinta kacdoon ku sameeyeen, Waliid ayaa u xilsaaray Maslama daminta fitnadooda, Maslama wuxuu awooday inuu ka adkaado oo furto magaaladooda Jurjuuma, ka dib wuu qaribay ayada oo dhan si mar dambe uu usoo noqon dhibka ay ku haayaan muslimiinta iyo garabsiintood Ruum, Jaraajumada waxa ay u guureyn gudaha Shaam, qaar ka mid ahna waxey galeen dhulka Ruum, Maslama waxa uu kula hishiiyay jaraajumada inaa wax jisyo laga qaadin oo muslimiinta ka garab siiyaan la dagaalanka Ruum, ayagana wey aqbalayn, hishiiskan ayaa sii jiray ilaa waqtigii Cabaasiyiinta [16][17].

Furashooyinkiisa kale 90H-96H

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Laga bilaabo 90H ilaa uu ka dhintay Waliid 96H Maslama wuxuu sanad kasta ku qaadaayay Ruum dagaalo loogu magacdaray "Sawaaif" asigoona furtay magaalooyin iyo dhufeysyo badan.

Sanadkii 90H Maslama wuxuu ku duulay meel la dhaho "Suuriya" oo dhulka Ruum ka tirsan wuxuu furtay shan dhufeysyo oo halkaas ku yaaleen [18][19][20][21][22]. Jiidaalkii 92H Maslama iyo iyo wiilka khaliifka Cumar bin Waliid ayaa duulaan ku qaadeen Ruum, waxey furteen magaalada Soosana Maslama ayaana ahaa inuu dadkeed ka raray, ciidanka Maslama iyo Cumar gudaha ayee u sii galeen Ruum ilaa ay ka gaareen Badda Marmara oo u dhaw Qusdandiiniya, wuxuu furtay Maslama sidoo kale magaalada Dariida [23][24] [25]. Sanadkii 93H Maslama mar kale Ruum ayuu weeraray wuxuu furtay magaalooyin badan oo ka mid yihiin Amaasiya iyo Galaadiya [26][27]. 94H Maslama wuxuu ka furtay Ruum Sandara [28][29]. 95H dagaalka oo ku qaaday Ruum wuxuu uga furtay Maltaay kadib Qowqaas ayuu aaday wuxuuna dagaalo la galay Khazar oo uga furtay deegaano badan [30] [31]. Sanadkii 96H Maslama duulaankii uu ku qaaday Ruum wuxuu uga furtay dhufeys magaciis la dhaho Cawf.

Go'doominta Qusdandiiniya

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Furashada Qusdandiiniya waxey ahayd riyo ay ku taami jireen muslimiinta tan iyo bilaawgooda, Sanadkii 50H Mucaawiya waqtigiisa waxey muslimiinta go'doomiyeen magaalada laakin way isaga laabteen ayagoo ka guul gaarin, go'doomitaas ayaa loo yaqaanay Taariikhda "Go'doomintii Koowaad ee Qusdandiiniya".

Markii uu dhintay Waliid bin Cabdi Malik 96H oo khilaafada qabtay Suleymaan bin Cabdi Malik waxaa waqtigiisa timid Go'doomintii Labaad ee Qusdandiiniya". Sababta waxey ahayd ciidamada Ruum inay weerar gaadmo ah ku soo qaadeen xeebaha Shaam, Suleymaan ayaa aad uga xanaaqay arintaas waxa uuna wacad ku maray inuu furanaayo caasimadooda Qusdandiiniya, ciidan aad u fara badan ayuu diyaarshay oo lagu qiyaasay 100,000 ilaa 120,000 kuwaas oo kaga duula Qusdandiiniya bada iyo dhulka, Maslama ayaana masuul looga dhigay inuu hogaamiyo dagaalka [32][33][34][35].

Dabka Gariiga oo dawlada Ruum u adeegsatay dagaaladii ay la gashay muslimiinta

Suleymaan wuxuu dagay Maraj Daabiq meesha la dhaho, wuxuuna ahaa ciidanka inuu u gurmadaayo wax walbo ay u baahan yihiin, Ciidanka muslimiinta waxey dudumiyeen intay kusii socdeyn Qusdandiiniya dhamaan waxa ka horyimaado oo magaalooyin iyo tuulooyin ah, markii ay gaareen Qusdandiiniya si buuxda ayee Go'doon u galsheen mana ogolaan inay soo gaarto wax gurmad ah[36][37], waxaa galay Ruum argagax iyo cabsi, Maslama waxa uu ka dhisay Qusdandiiniya horteed magaalo oo ciidanka uga gambadaan dhaxanta sidoo kale waxey ku abuurtee Magaalada geedaha iyo qudaarta nuucyadeed kala duwan, waxey ahaayeen ciidanka inay cunaayeen waxa uga soo baxa.

Dawlada Ruuma ayaa xaalad adag soo food saartay wuxuu imbiraadoorka Ruum soo diray wafdi asigoo dalbaday hishiis iyo in laga joojiyo Go'doominta taa badalkeed wuxuu balan qaaday inuu ka siin doono qofkasta oo Qusdandiiniya jooga Diinaar Dahabi ah, Maslama ayaa diiday inuu aqbalo dalabkooda waxa uuna ku adkeestay furashada magaalada.[38][39][40].

Waqtigii xagaaga markii la gaaray muslimiinta ayaa u adkeysan waayay barafka da'aayo iyo qabowga waxeyna ku yeelatay saameyn xun dhaq dhaqaaqood ayaa hakaday, Suleymaan ayaa asna awoodi waayay inuu soo gaarsiiyo cilmilada oo xun awgiis, Ciidanka ruum ayaa fursadaas ka faaideystay wxey awoodeen inay helaan marin ay kala xariiraan bulgeeriyiinta ayagoo ka helay gurmad ciidan iyo mid dhaqaalo.

Suleymaan wuxuu dhintay 99H, khaliifka ku xigay waa Cumar bin cabdicaziiz ma ahayn wax ahmiyad inuu siinaayo go'doominta Qusdandiiniya sidaas darteed ayuu amray inay joojiyaan go'doominta, Ciidanka muslimiinta ayaana dib uga usoo gurtay Qusdandiiniya.

Xilliga Yaziid bin Cabdi Malik

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Kacdoonka reer Muhalab

[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Yaziid bin Cabdi Malik wuxuu xilka haayay inta u dhaxeysay 101H-105H

Sanadkii 101H waxaa Khilaafada qabtay Yaziid bin Cabdi Malik bilaawga xukunkiisa waxa uu wajahay kacdoon ay Ciraaq ka sameeyeen reer Muhalab, Yaziid bin Muhalab oo ku xirnaa Dimishiq xabsiga Cumar bin Cabdi Caziiz ayaa ka baxsaday waxa uu qabsaday Basra iyo deegaanada ku hareersan sida Faaris iyo Ahwaaz, dad badan oo u daacad ah ayuuna helay waxa uuna ka baxay daacada reer Marwaan, inkastoo Yaziid iyo walaalihiis ay Ciraaq ka helayn taageero badan hadana culumada diinta sida Xasan Bisri iyo Qtaada waxey u arkaayeen inay yihiin dad kibir badan wayna xarimayn garab istaagood,

Khaliifka Umawiyiinta Yaziid waxa uu ka dalbay walaalkiis Maslama iyo Cabaas bin waliid inay u baxaan la dagaalanka reer Ciraaq, Maslama iyo ciidanka Shaam waxay aadeen Basra, Cabasna wuu hor socday, Yaziid bin Muhalab markii uu maqlay soo bixidood waxa uu ka tagay Basra, walaalkiis Marwaan bin Muhalab ayuuna ku dhaafay, wuxuu socday markii uu gaaray Waasid ayuu la tashaday talyaashii la socday, qaar ayaa ku dhahayn "waxaa fiican inaa aado Ahwaaz oo buurahayd gabaad ka dhigato" balse Yaziid wuu diiday taladaas, Yaziid markii uu gaaray Caqri meel la dhaho waxaa ka hor yimd Maslama oo wato ciidan uu tabar u hayn, markii uu dagaalka bilaawday wax badan ma socon ciidanka reer Basra way carareen, Yaziid oo yaaban ayaa dhahay "Maxaa helay dadka wax laga cararo maba dhicinee" waxaa lagu yiri "waxey maqleen buundada in la gooyay". intaas ka dib waxa uu isku dayay dadka inuu soo celiyo laakin uma suurtoobin, in yar ayaa ku haray waxey u dagaalameyn si geesinimo leh, Yaziid waxa uu beegsaday dhanka Maslama cid kale maba rabaan, fardaha reer Shaam ayaa ka hortageen oo dileen, waxaa lagu dilay dagaalka sidoo kale Xamaad, Muxamad iyo Xabiib oo ilmo Muhalab ayaayeen, Maslama waxa uu qaatay dhamaan mucaskarka Yaziid waxa uu koobay, waxana uu ka qabtay 2800 qof inta kale way carareen

Mucaawiya bin Yaziid markii uu maqlay dilka aabihiis waxa uu dilay Cadiyyi bin Arda'a oo ahaa gudoomiyahii Umawiyiinta hore ee Basra iyo dad kale oo la xabisnaa, Marwaan bin Muhalab asna waxa uu ka cararay Basra, dhamaan haraadiga reer Muhalab waxey qaateen doon ilaa ay ka tageen Kirmaan way ka sii codeen Qandaabiil oo Hindiya ku taal ayee u jaheesteen, Maslama ayaa ka war helay waxa uu ka daba diray labo ciidan oo 12 kun camal ah Hilaal bin Axwaz ayaana hogaaminaayay, Qandaabiil talyihii haystay wuxuu ka xirtay albaabada wuuna diiday inuu soo dhaweeyo, ciidankii Hilaal ayaa ka daba yimid, waxey dhaheen intaa ka ahayn ilmo Muhalab waa aamin, qaar badan oo ilmo Muhalab ah ayeena dileen qaar kala Maslama ayaa loo soo diray [41][42][43]. Maslama waxoo u diray madaxyada reer Muhalab iyo 30 ka mid ah taageerayaashood ugu waaweynaa Khaliifka Umawiyiinta Yaziid bin Cabdi Malik.

Qabsashada xilka Ciraaq

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Maslma markii uu ka adkaaday kacdoonkii ilmo Muhalab waxaa si toos ah loogu magacaabay gudoomiyaha Ciraaq iyo khuraasaan, dadka reer Ciraaq ayaa Maslma uga cabadeen dhibaatoiyin ay khawaarijta ku haayaan, waxaana horkacayay nin lagu magacaabo Showdab khaariji, Maslama wuxuu u diray ciidan 10 kun ah weyna dileen showdab iyo intii raacsanayd [44][45]

Khuraasaan wuxuu u wakiishay Saciid bin Camar Al-Xarshi kaas oo dagaalo badan kula galay Turkida dhulka Maa Waraa Nahri iyo Sugdi,

Maslama wuxuu meesha ka saaray dhammaan amarradii uu Yaziid bin Muhalab soo saaray intii uu xilka hayay, wuxuuna ka reebay shaqaalihiisa inay raadsadaan taageerayaashii Yaziid bin Muhalab asigoo faray inay dajiyaan oo qalbiyadood soo leexiyaan, Ciraaq waxey ahayd inuu aad ugu waxyeeloobay dhaqaalahayd dagaaladii ka dhacay sidaas darteed Maslma wuxuu ku bixin jiray kharaajkeed camirida magaalooyinka iyo xoojinta ciidanka mana ahayn inuu u diraayo Dimishiq sidii cadaada ahayd, Yaziid bin Cabdi Malik wuxuu ka xishooday inuu kharaajka ka dalbo iyo inuu xilka toos uga qaado sidaas darteed wuxuu u qoray Shaam inuu yimaado oo Ciraaq qof ku soo dhaafo, Maslama markii uu Shaam soo aaday waxaa dhax uga hor imaaday Cumar bin Hubayra oo ka socda dhanka Yaziid kaas loo soo magacaabay Ciraaq. Maslama wuxuu haayay xilka Ciraaq 9 bilood [46][47].

Furashooyinkiisa waqtigii Hishaam bin Cabdi Malik

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Qabashada xilka Qowqaas

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Hishaam bin Cabdi Malik ayaa u magacaabay Maslama xilka Qowqaas 107H wuxuuna xilka ka qaaday Jaraax bin Xakam oo horey u haayay xilkaas, hase ahaatee Maslama ma uusan aadin wuxuu badalkiis wakiishay Xaaris bin camar Al-Daa'i [48] [49], Maslama wuxuu inta badan ka firfircoonaa dhinaca hore ee Ruu, isla sanadkaas jiidaalkiis wuxuu ku qaaday weerar, Mucaawiye bin Hishaam ayaa la jiray oo dhanka bada ka duulay [50], Xagaagii hadana wuxuu qaaday Maslama duulaan kale, Malaadya ayuu ka tagay ilaa uu ka gaaray Qeysariya wuxuu furtay 4ta Ramadaan [51]. Sanadkii 108H mar kale ayuu Maslama weeraray Ruum waxaa ku wehliyay Caasim bin Yaziid iyo Mucaawiye bin Hishaam, khanjara ayuuna furtay [52].

Intuu Maslama ku mashquulsanaa Ruum Khazar ayaa soo weerartay Armiiniya iyo Adrabiijaan, Sanadii 109H wuxuu Maslama u weecday dhanka Khazar, ciidamadiisa ayuuna ku kala geeyay dhulkooda, halkaas ayuu xagaaga ku qaatay asagoo qaniimo badan ka helay [53][54]. Sanadkii xigay 110H Maslama wuxuu dhameystiray duulaankiisa, xagaagii wuxuu kula dagaalamay khaaqaan ka khazar meel u dhaw Darbanda waxaana dagaalkan loo bixiyay "Dagaalkii dhoobada" maxaa yeelay ciidanka Umawiyiinta waxey ku socdeen meelo dhiiqo ah oo xayawaano badan uga dhinteen, dagaalka wuu dheeraaday wuxuu socday bil ka badan, wuxuuna ku dhamaaday guul uu Maslama ka gaaray Khazar 7da Jumaada Aakhir, laakin dagaalka dhib badan ayee muslimiinta kala kulmeen si toos ahna uma af jarin awooda khazar, Sanadii 111H ayuu Hishaam ka casilay Maslam Qowqaas waxa uuna soo celiyay Jaraax bin Xakam[55][56].

Weerarka islaamiga ee Khazar 112H-114H

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Maslama ka dib xaalada Qowqaas ayaa ka dartay, Jaraax wuxuu la galay Khazar dagaalo badan balse waa la jabiyay markii dambe asaga iyo ciidankiisa waxaa lagu laayay meel u dhaw Ardabiil 112H, kumanaan dumarka muslimiinta iyo caruurtood ayaa gacanta u galeen Khazar [57][58], Hishaam wuxuu mar kale dib ugu soo magacaabay Maslama Qowqaaas asigoo ku taageeray ciidamo aad u badan [59].

Bisha Shawaal 113H ayuu Maslama ciidamdiisa kala baxay Shaam wuxuu ku dagay magaalada Bardaca ee Qowqaas ka tirsan, [60][61] halkaas ayuuna kula kulmay Saciid bin Camar Al-Xarashi oo ahaa la dagaalanka Khazar inuu sii waday Jaraax ka dib, wuxuuna ahaay Maslama inuu xabisay Saciid laakin khaliifka ayaa ku amray inuu sii daayo [62].

Intaas ka dib wuxuu u dhaqaaqay Maslama Qalcada Xeyzaan ee dhacda Sharawaan waxaana ku juray kun ciidan oo diiday inay isdhiibaan, Ciidanka muslimiinta ayaana ku go'doomiyay ilaa ay ka dalbeen amaan, wuxuu Maslama ugu dhaartay inuusan ka dileen hal nin iyo hal eey, taasi oo ku qanceen ciidanka Khazar, balse markii ay is soo dhiibeen Maslama wuu uga baxay wuxuuna ka dilay ciidankood 999, kaliya hal nin iyo hal eey ayuu dhaafay [63] [64]. Ka dib wuxuu faray Maslama in Qalcada dhulka lala simo, ciidanka muslimiinta ayuuna dajiyay magaalada.

Ka dib Maslama wuxuu ciidankiisa ula dhaqaaqay dhanka Darbanda oo khazar dib u qabsadeen, magaalo kasta uu maro waxaa la hishiinaayay boqorkeed [65], Boqoradii Buuraha Qowqaas ayaa ku biireen ciidankiisa oo la socdeen, wuxuu Maslama gudaha u galay dhulka Khazar, magaalooyin iyo dhufeysyo badan ayuuna furtay, waxa uuna kaga dilay Khazar dagaalada qaar badan oo ka mid yahay wiilka boqorkood Baarjiik [66], qaar kale oo badana wuu qafaashay, waxey ahaayeen Khazar magaalooyinkood inay gubayaan markii laga adkaaday [67][68], Maslama wuxuu gaaray Darbanda qaar yar oo ciidanka Khazar ayuu ka helay Qalcadeed, wuu ka gudbay Balanjar ayuu tagay kadib Wabandar iyo Samandar wax ciidanka khazar kuma arkin. Khaanka oo aad uga carooday dilka wiilkiis ayaa soo uruuriyay ciidamo aad u badan oo umado kala duwan ah, Maslama ayaana sameeyay xeylad dib u gurasho wuxuu ciidankiisa dajiyay meel la yiraahdo "Baab Waaq" waxeyna sameysteen god oo dhufeys ka yeesheen [69], Boqoka Khazar iyo ciidankiisa ayaa ka daba yimaadeen, waxaa dhex maray dagaal aad u qaraar, Maslama ciidankiisa wuxuu ka dhigay midig, bidix, dhax iyo garab, ciidanka muslimiinta waxey aad u laayeen cadawgood, Marwaan ximaar oo qeyb ka ahaa ciidanka ayaa wacdaro muujiyay, wuxuu aad ugu dhiira galiyay ciidanka dagaalka [70], Maslama wuxuu dajiyay qorshe khaanka uu ku dilaayo laakin ma guuleysan oo khaanka wuu cararay, ciidankiisa ayaana la jabay oo ka carareen goobta dagaalka, Maslama wuxuu kulmiyay ganiimada ciidanka ayuuna u qeybiyay [71].

Ka dib Maslama wuxuu aaday Darbanda asigoona go'doomiyay Qalcadeed, markii ay ku dheeraatay wuxuu sameeyay qorshe cajiib ah, biyaha magaalada ayuu u badalay dhiig, asigoo ku shubay dhiiga xoolaha, Khazar markii caba damceen oo arkeen dhiiga waxey fureen albaabada weyna kala carareen [72], Maslama ayaana qaatay dhamaan alaabtii ay ka tageen, wuxuu dib u soo celiyay dhismiha magaalada oo dejiyay 24 kun ciidanka reer Shaam, Maslama wuxuu uga tagay ciidanka ina adeerkiis Marwaan ximaar, Muxaram 114H ayuuna dib ugu laabtay Shaam, asigoo la wadaagay khaliifka natiijada dagaaladiisa [72], isla bishaas waxaa lagu badalay xilkii uu haayay Marwaan ximaar.

Dhimashadiisa

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

waxaa muran la galiyaa sanadii uu dhintay Maslama inta ka dhax leh 120H, 121H iyo 122H, Taariikh yahano ay ka mid yihiin ibni xajar Yacquub Al-Fasawi iyo Al-Dahabi waxey ku sheegeen dhimashadiis 120H [73][74], Al-Dahabi kutub kale wuxuu ku sheegay 121H [75][76], taariikh yahano kale sida ibini kasiir iyo ibni Casaakir ayaana la qabo [77][78], ibni jawsi wuxuu sheegay 122H. waxaase sugan inuu dhintay 7da Muxaram 121H asiga oo jira 54 sano, tuulada Xaanuut ee dhacda Xalab ayuuna ku dhintay, waxaana lagu duugay Qinisriin [79].

Dhimashada Maslama waxey aheyd kadis mana la hayn wax jiro ah, waxaana aad uga naxay dhamaan qeybaha dawlada oo ugu horeeyo khaliifka Hishaam bin Cabdi Malik iyo dhaxal sugihiisa Waliid bin Yaziid, midkaan dambe wuxuu mariyay tix gabay ah oo ugu baroor diiqayo [80], abwaano kale ayaa ayagana ugu baroor diiqay gabayo ay tiriyeen.

Maslama wuxuu guursaday sedex dumar Rabaab binti Zufar, Zacuum binti Qeys iyo Umu Salama Al-Makhzuumiya, waxa uuna ka tagay ilmo sideed wiilal iyo hal gabar

Shaqsiyadiisa

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Tilmaantiisa

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Waxaa lagu sifeeyay Maslama qof muuqaal wanaagsan waji qurxoon, heer lagu tiriyay dadka kuwa ugu quruxsan [81], sidoo kale wuxuu lahaa maqaar booran, waxaana loogu yeeri jiray "Goronyada booran" [82][83]

Xagga dabcigiisa iyo dhaqankiisa waxey ku tilmaamayn aqoon yahanada muslimiinta qof wanaagsan diin leh iyo Alla ka cabsi, geesi aan gamban ah, deeqsi ah, aftahan ah, oo u sii dheer tahay ray'i quman iyo xikmad. Waxey in badan ku amaanayn dadka ka faalooda inuu uga xaq lahaa khilaafada walaalihiis [84][85].

Hogaamintiisa ciidan

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

wuxuu ku soocnaa Maslama hogaamiye ciidan oo Shaqsiyadiisa la dhaceen dhamaan Taariikh yahannada, waxaana lala bar bar dhigaa xaga furashooyinka Khaalid bin Waliid, cumrigiisa badanaa wuxuu ku qaatay dagaalo, waxaa caado u ahayd sanad kasta inuu duulo, mar marna labo jeer ayuu duuli jiray sanadkii [86][87].

Wuxuu adeegsan jiray dagaaladiisa usluubyo kala duwan, sida inuu cadawgiisa kadiyo waqti uuna fileen iyo qaab uuna maleysaneen, asigoona galin jiray ciidanka cadawga argagax iyo inay kala daataan, sidoo kale wuxuu adeegsan jiray kamiino uu qariyay [88], waxaana ciidankiisa ka mid ahaa guutooyin gaar ah oo u diyaarsan ismiidaamin iyo inay fuliyaan howlo qaas ah.

wuxuu aad u daneen jiray Maslama dhufeysyada, marka uu cadawga gabaad ka yeesho wuxuu ku dadaali jiray furashaood, xitaa haba ku qaadato mudo dheer inuu u hor fadhiyo go'doomintood[89], Hadii uu furto wuxuu ka buuxin jiray ciidamo ilaalo ah ama wuxuu ka rari jiray dadkeed wuuna dumin jiray [90]

Wuxuu Maslama ahaa dagaaladiisa mid mar waliba weerar taga, marna waligiis ma uusan galin difaac, wuxuu la dagaalamay Ruum, Turkida Khazar iyo mucaarad gudaha oo diidan Umawiyiinta, magaalooyin badan ayuu furtay oo gaarsiiyay islaamka, kuwaas oo ilaa maanta islaamka ka jiro. Si kooban Maslama wuxuu faan u ahaa Umawiyiinta, tiir ay xoogsadaana wuu ahaa.

Hishaam bin Cabdi Malik ayaa weydiiyay maalin "Waligaa cabsi maku gashay dagaaladaada?" Wuxuu ku jawaabay Maslama "Cabsi tabteyda igu baraarujineysa kama badbaadin, waligeeyna ima galin cabsi iga qaada ra'iyigeey", wuxuu dhahay Hishaam "waa runtaa tani walaahi waa geesinimo" [91].

Maslama iyo siyaasada

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Inkastoo Maslama uu uga qalmay khilaafada walaalihiis hadana muusan noqon Khaliif, waxaana u wacaneyd dhaqanka Umawiyiinta oo ahaa inaan khilaafada loo dhiibin ilmaha adoonta, waxey u arki jiraan in dawladood soo idlaaneyso hadey taliyaan ilmaha adoonta [92][93][94], si kastaba ha ahaatee Maslama laftiis ma uusan xil jeclayn waxa uuna u haayay walaalihiisa daaco buuxda.

Wuxuu ahaa Maslama qofka labaad ee dawlada, Khulafada agtoodana aad ayuu uga dhawaa, waxey ku dadaali jireen inuu la joogo oo la taliye u noqdo, mararka ay yimaadaan wax amniga dawlada qatar galin karo Maslama ayaa loo cuskan jiray xalintood, wuxuu Maslama door weyn ka geystay arimo badan oo xasaasi ah sida u xulashada Hishaam dhaxal suge oo ahaa qofkii u soo jeediyay Yaziid [95][96].

Sidoo kale wuxuu Maslama magan u ahaa qaar badan danbiyo ka galay dawlada [97], sida Cumar bin Hubayra iyo Kumeyt bin zeyd oo dhexdhexaadin uga sameeyay khulafada agtood [98] [99].

Maslama wuxuu mar waliba ku dadaali jiray maslaxada dawlada, wuxuu soo qabtay xilalka Ciraaq iyo khuraasaan, Armiiniya iyo Adrabiijaan iyo Jasiira, deegaanadaas oo xasiloonidood u soo celiyay, sidoo kale wuxuu masuul ka ahaa ilaalinta xuduudaha dawlada [100].

Aqoontiisa diineed

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Wuxuu la kulmay Maslama qaar Saxaabada ka mid ah iyo Taabiciyiinta waaweyn oo ka wariyay Axaadiis, ibni Xajar ayaana ku sheegay darajadiis "Saduuq" [101], Wuxuu Maslama aad u jeclaa culumada, aaminsanaan buuxda ayuuna u haayay sidoo kale xiriir adagna wuu kala dhexeeyay [102], waxeyna kala qeyb gali jireen dagaaladiis, Culumada uu Maslama aadka u jeclaay waxaa ka mid ah Xasan Bisri, wuxuu ahaay mar waliba inuu ka wareesanayo oo dhahaayo "Siday ku dhumayaan qolo uu dhax joogo Xasan bisri oo kale" [103], Rajaa bin Xaywa iyo Saalim bin Cabdilaahi ayagana aad ayuu u qadarin jiray, ina adeerkiis Cumar bin Cabdi Caziiz asna aad ayuu uga ag dhawaa, mana faaruqin intuu khilaafada haayay ilaa uu ka dhintay, wuxuu ka dhigan jiray tusaale oo ku daydo, mar walba wacdiyadiis quluubta taabanaya ee suhdiga iyo aakhiro ku saabsan ayuu ka dhageysan jiray [104] [105].

Wuxuu Maslama qabay xaaraam ahaanshaha heesaha iyo muusikada, walaalihiis khulafada iyo kuwa kale ayuuna uga nasteexeen jiray dhageysigood, Suleymaan bin Cabdi Malik wuxuu waqtigiis ka mamnuucay heesaha dhamaan qasriyadiis, sidoo kale wuu ciqaabay kuwa heesa [106].

Deeqsinimadiisa

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Deeqsinimada Maslama waxey ahayd mid cajiib ah, waxaa u imaan jiray cid kasta oo dan leh wuuna u gudi jiray, Culumada aad ayuu uga war qabi jiray wuxuu u diri jiray hadiyado, Xasan bisri iyo culumada la midka ah inkastoo ayna aqbli jirin hadiyadaha boqorada iyo shaqaalaha dawlada hadana Maslama wey ka aqbali jireen, wuxuu Xasan bisri mararka qaar ku tukan jiray maro uu Maslama u soo hadiyeeyay [107], abwaanada ayagana xoolo ayuu ku guri jiray, wuxuu Maslama ku dhahay Nuseyb bin Riyaax "I warso waxaa doonto oo xoolo ah" Nuseyb ayaa dhahay "Gacantaada ayaa siismada kaga deeqsan carabkeeyga" Maslama ayaana siiyay 10 kun diinaar [108].

Banuu Haashim tolka Nabiga scw aad buu u darajeen jiray, maalin ayaa waxaa u imaaday Abuu jacfar Al-Mansuur khaliifka mustaqbalka ee Cabaasiyiinta oo dan u socda, Maslama ayaa marti galiyay oo siiyay 500 dirham iyo kaalmo safar [109], mar kale Muxamad bin Cali aasaasaha dacwada Cabaasiyiinta ayaa u soo martiyay, Maslama ayaa soo dhaweeyay waxa uuna siiyay 4000 diinaar, wuxuuna ku dhahay "ina adeerow labadaan kun waa deentaada, labadaan kun kalana waa kaalmadaada, hadey kaa go'dana ha naga xishoon". Cabaasiyiinta markii ay khilaafada qabteen waxey ahaayeen abaal inay uga haayaan Maslama.

Fasaaxadiis iyo siduu u daneen jiray suugaanta iyo gabayga carbeed

[wax ka badal | wax ka badal xogta]

Maslama ma ahayn hogaamiye ciidan kaliya ee wuxuu sidoo kale lahaa aqoon kala duwan gaar ahaan Luuqada Carabiga oo aad ugu dheereeyay fasaxaadna wuu u lahaa, wuxuu Maslama aad u necbaa laxniga, wuxuuna dhihi jiray "Laxniga hadalka ayaa ka xun jeexa mara qurxoon" [110], Hadii uu maqlo qof aad u hadal fasiixsan wuxuu dhihi jiray "Walaahi kani waa sixir xalaal ah" [111], Xilligiisa dadka waxey dhihi jireen "Reer Banii Umayya iyo ilmo Cabdi Malik kuma jira Maslama iyo Hishaam cid ka hadal fasiixsan" [112]. Wuxuu Maslama lahaa gabayo uu tiriyay inkastoo yar yihiin inta laga soo guuriyay ee la haayo [113].

Maslama wuxuu daryeeli jiray fanka iyo suugaanta, wuxuuna la haa fadhiyo gaar oo lay sugu yimaado, hantidiisa sedex meelood meel ayuuna ku bixin jiray dadka ku howlan suugaanta [114], markii uu dhimanaayayna wuu u dardaarmay waxa uuna dhahay "Waa farsamo la gooyay dadkeeda" [115].

Waxey ka tageen abwaanadii noolaa waqtigiisa kuwa ugu caansan gabayo aad u badan oo amaantiisa ku xusayaan, waxaana abwaanadaas ka mid ahaa Abuu Nukheyla Al-Raajis, Jariir, Akhdal, Kumeyt bin Zeyd iyo Ru'ba bin Cajaaj oo sedex qasiido ku umaanay, mid ka mid ahna 241 tuduc ah [116].

Xigasho

[wax ka badal | wax ka badal xogta]
  1. ↑ كتاب الفتح الإسلامي في أرمينية لمحمود شيت خطاب، ص 222.
  2. ↑ أبو العباس القلقشندي، كتاب مآثر الأناقة في معالم الخلافة، ج 1 ص 128.
  3. ↑ العالم الإسلامي في العصر الأموي لعبد الشافي محمد عبد اللطيف، ص 141.
  4. ↑ بقية وصايا عبد الملك بن مروان لمؤدبي أولاده - شبكة الآلوكة Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  5. ↑ كتاب الفتوح - أحمد بن أعثم الكوفي - ج 6 - الصفحة 351 Archived 2019-12-17 at the Wayback Machine
  6. ↑ كتاب الفتوح - أحمد بن أعثم الكوفي - ج 6 - الصفحة 352 Archived 2019-01-20 at the Wayback Machine
  7. ↑ الفتوح - أحمد بن أعثم الكوفي - ج 6 - الصفحة 353 Archived 2020-01-10 at the Wayback Machine
  8. ↑ صدقة بن اليمان - تاريخ دمشق Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  9. ↑ الضحاك بن مزاحم الأسدي - تاريخ دمشق Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  10. ↑ أن الْعَبَّاس استأذن مسلمة أن يشد عليهم بجنده من أهل حمص ومن انتدب معه... تاريخ دمشق Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  11. ↑ كتاب العيون وحدائق في أخبار الحقائق ص 3.
  12. ↑ Lilie (1976), p. 117; Mango & Scott (1997), p. 526; Stratos (1980), p. 146
  13. ↑ Lilie (1976), p. 117; Mango & Scott (1997), p. 526; Stratos (1980), pp. 146–147
  14. ↑ كتاب الفتوح - أحمد بن أعثم الكوفي - ج 7 - الصفحة 122 Archived 2019-12-17 at the Wayback Machine
  15. ↑ كتاب الفتوح - أحمد بن أعثم الكوفي - ج 7 - الصفحة 123 Archived 2019-12-17 at the Wayback Machine
  16. ↑ أمر الجراجمة - فتوح البلدان للبلاذري Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  17. ↑ بغية الطلب في تاريخ حلب لابن العديم - (1/56) Archived Jannaayo 4, 2017 // Wayback Machine Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  18. ↑ سنة تسعين - تاريخ الطبري Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  19. ↑ سنة تسعين - البداية والنهاية Archived 2017-08-07 at the Wayback Machine
  20. ↑ سنة تسعين - الكامل في التاريخ Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  21. ↑ سنة تسعين - تاريخ خليفة بن خياط Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  22. ↑ سنة تسعين - المنتظم في تاريخ الملوك والأمم Archived Jannaayo 24, 2020 // Wayback Machine Archived 2020-01-24 at the Wayback Machine
  23. ↑ سنة اثنتين وتسعين - الكامل في التاريخ Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  24. ↑ سنة اثنتين وتسعين - المنتظم في تاريخ الملوك والأمم Archived Jannaayo 23, 2020 // Wayback Machine Archived 2020-01-23 at the Wayback Machine
  25. ↑ فُتِح لمسلمة بن عبد الملك طريدة - تاريخ دمشق Archived 2018-01-19 at the Wayback Machine
  26. ↑ سنة ثلاث وتسعين - تاريخ الإسلام للذهبي Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  27. ↑ سنة ثلاث وتسعين - المنتظم في تاريخ الملوك والأمم Archived Jannaayo 23, 2020 // Wayback Machine Archived 2020-01-23 at the Wayback Machine
  28. ↑ سنة أربع وتسعين - العبر في خبر من غبر Archived Jannaayo 4, 2017 // Wayback Machine Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine Template:وصلة مكسورة
  29. ↑ سنة أربع وتسعين - شذرات الذهب في خبر من ذهب Archived Jannaayo 4, 2017 // Wayback Machine Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine Template:وصلة مكسورة
  30. ↑ غزا مسلمة سنة خمس وتسعين... - تاريخ دمشق Archived 2018-01-19 at the Wayback Machine
  31. ↑ سنة خمس وتسعين - البداية والنهاية Archived 2017-08-07 at the Wayback Machine
  32. ↑ سعيد عبد الفتاح عاشور، كتاب تاريخ أوروبا في العصور الوسطى، 1/113.
  33. ↑ إبراهيم العدوي، الأمويون والبيزنطيون ص 164.
  34. ↑ مروج الذهب للمسعودي 2/44.
  35. ↑ تاريخ القضاعي ص 358.
  36. ↑ تاريخ دمشق 50/339
  37. ↑ فيليب حتي، تاريخ العرب 3/254
  38. ↑ كتاب العيون والحدائق في أخبار الحقائق ص 31.
  39. ↑ تاريخ دمشق 68/230-231
  40. ↑ Guilland 1959, p. 119; Mango & Scott 1997, p. 545; Lilie 1976, pp. 128–129; Treadgold 1997, p. 347.
  41. ↑ خبر آل المهلب بقندابيل ص 1 - أنساب الأشراف للبلاذري Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  42. ↑ خبر آل المهلب بقندابيل ص 2 - أنساب الأشراف للبلاذري Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  43. ↑ خبر آل المهلب بقندابيل ص 3 - أنساب الأشراف للبلاذري Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  44. ↑ أنساب الأشراف للبلاذري، ج 8 من ص 209 حتى ص 218.
  45. ↑ شوذب - كتاب الأعلام للزركلي Archived Jannaayo 4, 2017 // Wayback Machine Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine Template:وصلة مكسورة
  46. ↑ تاريخ الطبري، ج 6 من ص 604 حتى ص 615.
  47. ↑ كتاب قادة الفتح الإسلامي في إرمينية لمحمود خطاب، ص 278.
  48. ↑ سنة سبع ومائة ، عزل هشام بن عبد الملك الجراح بن عبد الله الحكمي عَنْ أرمينية وأذربيجان ، وولاها مسلمة بْن عبد الملك ، فوجه مسلمة الْحَارِث بْن عَمْرو الطائي - تاريخ دمشق لابن عساكر Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine<nowiki>
  49. ↑ ثم دخلت سنة سبع ومائة - الكامل في التاريخ Archived Maaj 5, 2016 // Wayback Machine Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine Template:وصلة مكسورة
  50. ↑ ثم دخلت سنة سبع ومائة - البداية والنهاية Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  51. ↑ وغزا مسلمة من ذَلِكَ العام، فأدرب من ملطية، فأناخ عَلَى قيسارية - تاريخ دمشق لابن عساكر Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  52. ↑ تاريخ اليعقوبي ج 2 ص 329
  53. ↑ Blankinship (1994), pp. 124–125, 149
  54. ↑ ثم دخلت سنة تسع ومائة - الكامل في التاريخ Archived Maaj 5, 2016 // Wayback Machine Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine
  55. ↑ ثم دخلت سنة عشر ومائة - الكامل في التاريخ Archived Maaj 5, 2016 // Wayback Machine Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine
  56. ↑ ثم دخلت سنة عشر ومائة من الهجرة النبوية - البداية والنهاية Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  57. ↑ رسالة الجراح الحكمي .. وجغرافية الدولة الإسلامية Archived 2018-03-27 at the Wayback Machine
  58. ↑ مع الرعيل الأول - محب الدين الخطيب - المكتبة السلفية - القاهرة - صفحة 207.
  59. ↑ ثم دخلت سنة اثنتي عشرة ومائة - الكامل في التاريخ Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  60. ↑ وخرج مسلمة بن عبد الملك في شوال سنة اثنتي عشرة ومائة ، في طلب الترك في شدة من المطر والثلج - تاريخ دمشق لابن عساكر Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  61. ↑ سنة اثنتي عشرة ومائة - تاريخ خليفة بن خياط Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  62. ↑ كتاب الفتوح - أحمد بن أعثم الكوفي - ج 8 - الصفحة 254 Archived 2019-01-21 at the Wayback Machine
  63. ↑ سنة ثلاث عشرة ومائة - تاريخ خليفة بن خياط Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  64. ↑ حَوَادِثُ سَنَةَ ثَلاثَ عَشْرَةَ وَمِائَةٍ - تاريخ الإسلام للذهبي Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  65. ↑ كتاب الفتوح - أحمد بن أعثم الكوفي - ج 8 - الصفحة 255 Archived 2020-01-10 at the Wayback Machine
  66. ↑ ثم دخلت سنة ثلاث عشرة ومائة - البداية والنهاية Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  67. ↑ ثم دخلت سنة ثلاث عشرة ومائة - تاريخ الطبري Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  68. ↑ حَوَادِثُ سَنَةَ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ وَمِائَةٍ - تاريخ الإسلام للذهبي Archived 2017-12-26 at the Wayback Machine
  69. ↑ ثم دخلت سنة ثلاث عشرة ومائة - الكامل في التاريخ Archived Maaj 5, 2016 // Wayback Machine Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine Template:وصلة مكسورة
  70. ↑ كتاب الفتوح - أحمد بن أعثم الكوفي - ج 8 - الصفحة 256 Archived 2020-01-10 at the Wayback Machine
  71. ↑ كتاب الفتوح - أحمد بن أعثم الكوفي - ج 8 - الصفحة 258 Archived 2020-01-10 at the Wayback Machine
  72. ↑ 72.0 72.1 كتاب الفتوح - أحمد بن أعثم الكوفي - ج 8 - الصفحة 259 Archived 2019-12-17 at the Wayback Machine
  73. ↑ (المعرفة والتاريخ؛ ليعقوب بن سفيان: [58/46]).
  74. ↑ تهذيب التهذيب للعسقلاني، ج 10، ص 144.
  75. ↑ تاريخ الإسلام للذهبي، ج 5، ص 27.
  76. ↑ كتاب دول الإسلام للذهبي، ج 1، ص 57.
  77. ↑ البداية والنهاية، ج 9، ص 329.
  78. ↑ حديث رقم 62284 - تاريخ دمشق Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  79. ↑ كتاب مسلمة بن عبد الملك، ص 68-69.
  80. ↑ حديث رقم 62280 - تاريخ دمشق Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  81. ↑ العقد الفريد لابن عبد ربه، (4/41).
  82. ↑ كتاب البرصان والعرجان والعميان والحولان للجاحظ، ج 1 ص 154.
  83. ↑ كتاب عظماء من ذوي العاهات، ص 99.
  84. ↑ مسلمة أكثر أبناء عبد الملك أحقية بالخلافة - شبكة الآلوكة Archived 2017-03-31 at the Wayback Machine
  85. ↑ ثناء المؤرخين على مسلمة بن عبد الملك - شبكة الآلوكة Archived 2017-06-17 at the Wayback Machine
  86. ↑ التعريف بشخصية الفاتح العظيم الأمير مسلمة بن عبد الملك - شبكة الآلوكة Archived 2017-07-09 at the Wayback Machine
  87. ↑ كتاب الفتح الإسلامي في إرمينية، ص 322-323-324-325.
  88. ↑ كتاب مسلمة بن عبد الملك، ص 185-186-187.
  89. ↑ كتاب مسلمة بن عبد الملك، ص 188-189-190-191.
  90. ↑ معجم البلدان لياقوت الحموي، ج 1 ص 246.
  91. ↑ العقد الفريد، (1/95) Archived Jannaayo 4, 2017 // Wayback Machine Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  92. ↑ كتاب العقد الفريد لابن عبد ربه، ج 4 ص 130.
  93. ↑ كتاب نظام ولاية العهد ووراثة الخلافة في العهد الأموي لحسين عطوان، ص 54.
  94. ↑ الفرج بعد الشدة للتنوخي، ج 1 ص 245.
  95. ↑ كتاب الأغاني لأبو الفرج الأصفهاني، ج 7 ص 6-7.
  96. ↑ كتاب الفتح الإسلامي في إرمينية، ص 279، وص 304.
  97. ↑ كتاب مسلمة بن عبد الملك، ص 43.
  98. ↑ أمر خالد بن عبد الله القسري - أنساب الأشراف للبلاذري Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  99. ↑ كتاب الفتوح لابن أعثم، ج 8، من ص 268 إلى ص 274.
  100. ↑ كتاب الفتح الإسلامي في أرمينية، لمحمود خطاب، ص 289.
  101. ↑ فتح الباري في تفسير البخاري لابن حجر - (10/613) Archived Jannaayo 4, 2017 // Wayback Machine Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  102. ↑ صلة مسلمة بن عبد الملك بأهل العلم - شبكة الآلوكة Archived 2017-05-10 at the Wayback Machine
  103. ↑ كتاب المختار في مناقب الأخيار لابن الأثير، ج 2 ص 199-200.
  104. ↑ ملازمة مسلمة بن عبد الملك لعمر بن عبد العزيز في مرض وفاته - شبكة الآلوكة Archived 2017-09-27 at the Wayback Machine
  105. ↑ البيئة العلمية وأثرها في شخصية مسلمة بن عبد الملك - شبكة الآلوكة Archived 2017-06-30 at the Wayback Machine
  106. ↑ حديث رقم 2127 - كتاب أخبار مكة للفاكهي Archived Jannaayo 23, 2020 // Wayback Machine Archived 2020-01-23 at the Wayback Machine
  107. ↑ الطبقات الكبرى لابن سعد، ج 7 ص 173.
  108. ↑ المذاكرة في ألقاب الشعراء (1/53) Archived Jannaayo 4, 2017 // Wayback Machine Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  109. ↑ تاريخ دمشق، (22/366،365).
  110. ↑ كتاب عيون الأخبار لابن قتيبة، (2-158)
  111. ↑ كتاب إتقان المباني وافتراق المعاني، ج 1 ص 143.
  112. ↑ البيان والتبيين للجاحظ ج 2 ص 144 Archived Jannaayo 4, 2017 // Wayback Machine Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine Template:وصلة مكسورة
  113. ↑ كتاب مسلمة بن عبد الملك، ص 228.
  114. ↑ المصون في الأدب لأبو أحمد العسكري - (1/185،184) Archived Jannaayo 4, 2017 // Wayback Machine Archived 2017-01-04 at the Wayback Machine
  115. ↑ كتاب أخبار مكة للأزرقي، (2/34).
  116. ↑ ديوان رؤبة بن العجاج، صفحة 5 حتى 11.
Waxaa laga keenay "https://so.wikipedia.org/w/index.php?title=Maslama_bin_cabdilmalik&oldid=272156"