Geed
Geed (ingiriis: Tree) waa qori ama alwaax (loox) dheer oo ka dul baxa carada oogada sare ee dhulka. Geedku waa noole ka mid ah dhirta kaasoo sanado badan jiri kara. Geedaha qaar waxay kor u baxaan in ka badan 100 mitir oo dherer ah, waxayna gaadhaan dhowr kun oo sano. Geedaha ugu dhaadheer dunida waxay leeyihiiin dherer dhan 130 mitir.
Geedku wuxuu ka kooban yahay jirid, laamo, caleemo, xidido iyo ubax kuwaas oo ah qaabdhismeedka jidhka dhirta.
Geedka sidiisaba wuxuu ka soo bilaawdaa miro, kadib wuxuu yeeshaa xidido oo dhulka hoostiisa biyo ka sii raadiyo, dhinaca kale waxaa ka baxo jirid oo banaanka u soo baxdo si ee qoraxda u hesho. Ka dib wuxuu yeeshtaa caleemo.
Jidhka Geedka
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Jidhka geeduha, guud ahaan, waxaa loo kala saaraa labo qaybood, kuwaas oo kala ah qaybta dhulka ka sareeysa iyo qaybta dhulka ka saraysa.
Dhulka hoostiisa qaybta ku jirta waxaa loo yaqaanaa xidido kuwaas oo soo nuuga biyaha iyo macdanta geedku u baahan yahay. Sidoo kale, xididadu waxay baroosin u yihiin geedka oo ayaga ayaa dhulka ku xajiya.
Dhinaca kale, dhulka korkiisa qaybta ku taalaa waxaa ugu muhiimsan jiridda oo lafdhabar u ah istaagida iyo jooga geedka. Jirida waxaa ku yaala laamo badan oo faraaqyo leh kuwaas oo iyaguna xajinaya caleemo badan, ubaxyo iyo midho.
Xubin walba oo jidhka geedka ahi shaqo gaar ah ayay haysaa. Jiridu waxay kor iyo hoos u safrisaa biyaha iyo macdanta xididuhu keenaan; laamaha iyo caleenta cuntada ay sameeyaan ayay gaadhsiiyaan xubnaha kale ee geedka. Sidoo kale, difaac iyo baroowsin ayay u tahay geedka taas oo ku xajinaysa dhulka korkiisa.
Caleenta iyo laamaha geedka oo midabkoodu yahay cagaar, ayaa cuntada u sameeya geedka. Xubnahan oo ka joog sareeya dhulka ayaa waxay qabtaan awooda falaadhaha ileyska ka dib u bedelaan awood kimiko ayagoo isticmaalaya hab loo yaqaan Habka Samayska Cuntada photosynthesis, cuntadaas oo loo kala diro qeybaha geedka.
Qaybaha Geedka
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Geedku wuxuu ka samaysan yahay qaybo badan oo qabta howlo kala duwan. Guud ahaan, geedaha waxa loo qaybiyaa labo qeybood oo kala ah qaybta dhulka ka sareysa{xiddo} iyo qaybta dhulka ka hooseysa{xidid}.
Intaas uun kuma koobna ee waxaa loo kala saaraa qaybaha geedka shan qeybood; oo kala ah Ubax iyo midho, caleemo, laamo, jirid iyo xidido. Ubaxa markuu bislaado wuxuu isku bedelaa midho sidaas darteed labadoodu waa isku hal.
Xidido
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Xididka dhirtu waa faro dhaadheer oo ka baxa jirida geedaha hoosteeda, kuwaas oo ku haya geedka dhulka dushiisa. Xididada intooda u badan waxay ku jiraan dhulka hoostiisa, waxaanay soo ururiyaan biyaha, macdanta iyo nafaqada ku dhex jirta carada dhexdeeda.
Xididadu waxay keeydiyaan cuntada, nafaqada iyo waxyaabaha kale ee geedku u baahan yahay, isla markaana waa difaaca tafiiranka dhirta. Xididka ugu horeeya ee geedku sameeysto markuu dhasho, waxaa loo yaqaanaa Xidid dhexaad kaas oo si toosan u gala dhulka, isla markaana saldhig u ah dhamaan qeybaha xididada.
Guud ahaan, xididadu waxay leeyihiin timo yar-yar oo ka dul baxa kuwaas oo afka hore ka furan soona nuuga biyaha, macdanta iyo nafaqada. Sidoo kale, xididadu waxay u baahan yihiin Ogsajiin ay neefsadaa.
Jirid
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Jiridu waa tiirka geedka ku haya dhulka isla markaana caleemaha kor qaada si eey ileyska qoraxda u helaan. Sidoo kale, Jiridu waxay u qaabilsan tahay ineey kala safriso biyaha iyo nafaqada xididadu ka soo nuugaan carada; isla markaana gaadhsiiso cuntada qaybaha kala duwan ee geedka.
Jirida waxaa ku dhex jira tuubooyin kala gudbiya cuntada, biyaha iyo macdanta geedku u baahan yahay. Tuubooyinkan waxaa ku dahaadhan qolof adag oo ka samaysan unugyo dhintey, kuwaas oo ka difaaca xanuunada, kulka, qabowga, xasharaadka iyo waxyeelada kale.
Geedaha qaar malaha jirid adag oo kor u taagan, laakiin waxay leeyihiin maqaar ku dahaaran jidhka tuubooyinka biyaha, cuntada iyo macdanta u kala gudbiya qeybaha geedahaas.
Maqaarka sare ee adag, waxaa ku xiga xadhko yaryar oo loo yaqaano Maydhax (phloem), kuwaas oo ayaguna ka cuntada, biyaha iyo nafaqada kale gaadhsiiya unugyada jirida.
Caleemo
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Caleemuhu waa xubin midab cagaaran leh oo ku taala laamaha geedaha. Caleentu waa xubin yar oo balaadhan, khafiif ah, kuna taala qeeybaha sare ee laamaha geedka, taas oo shaqadeedu tahay ineey sameeyso cuntada dhirtu u baahan tahay si eey u korto iyo noolaato.
Inta u badan dhirta, Habka Samayska Cuntada ee geedku wuxuu ka dhex dhacaa caleemaha iyo laamaha geedka, halkaas oo biyaha, awooda ileyska iyo [[kaarboon|kaarboon-labo-ogsaydh]ku ku falgalaan. Isku dhiska halkaas ka dhaca waxaa ka soo baxa Ogsajiin caleemuhu cirka ku sii daayaan. Taasi oo ah faa'iidada koowaad ee dhirtu u leedahay deegaanka dhulka.
Laamo
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Laamuhu waa faro dhaadheer oo ka baxa jirida geedaha, kuwaas oo dusha ay kaga xidhan yihiin caleemaha dhirta. Laamuhu waxay isku xidhaan caleemaha, ubaxa iyo inta kale ee geedka ayagoo kala gudbinaaya cuntada caleemuhu sameeyaan iyo biyaha iyo macdanta ka timaada xididada geedka.
Laamuhu waxay ka baxaan dhinacyada jirida ayagoo u jeeda dhinac ka duwan jihada jirida. Sidoo kale, dhererka iyo miisaanka laamuhu way kala duwan yihiin. Qaar ayaa aad u yar oo leh dhowr caleemood, halka kuwo kale aad u dhaadheer yihiin isla markaana sii bixiyaan laamo kale oo ayaga ku xidhan.
Inkastoo caleentu u badan tahay, laamaha naftoodu way ka qayb qaataan Habka Samayska Cuntada ee dhirta.
Ubax
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Midho
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Midho sidoo kale loo yaqaano Miro waa maxsuulka taranka geedka. Midhuhu waxay ka samaysmaan marka bacariminta ubaxu dhaco, waxaana badhtanka ku jira lafta tafiiranka dhirta.
Midhuhu waa cunto la cuni karo. Miraha badankooda waxay dhexda kuleeyihiin hilib macaan oo lacuni karo.
Midhuhu weey kala duwan yihiin, qaarkood waa sun aanu xayawaanku cuni karin, qaar kale aad ayay u macaan yihiin oo bini aadanka iyo noolaha kale ayaa quuta.
Habka Samayska Cuntada
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Dhirtu waa noolaha kali ah ee cuntadiisa diyaarsada ayagoo isticmaalaya nidaam loo yaqaano Habka Samayska Cuntada (photosynthesis). Geedku wuxuu u baahan yahay ileys - inta badan ileyska dabiiciga ah ee qoraxda, biyo ay xididadu ka soo nuugaan dhulka iyo hawo - gaar ahaan kaarboon-labo-ogsaydh (C2O) si uu u samaysto cunto asagoo isticmaalaya Habka Samayska Cuntada.
Inta u badan dhirta, habka samayska cuntada ee geedku wuxuu ka dhex dhacaa caleemaha iyo laamaha geedka, halkaas oo biyaha, awooda ileyska iyo kaarboon-labo-ogsaydhku ku falgalaan. Isku dhiska halkaas ka dhaca waxaa ka soo baxa Ogsajiin caleemuhu cirka ku sii daayaan. Taasi oo ah faa'iidada koowaad ee dhirtu u leedahay deegaanka dhulka.
Qaacidada Habka Samayska Cuntada ee dhirtu waa sidan:
2n CO2 + 2n DH2 + Ileyska Qoraxda → 2(CH2O)n + 2n DO
Kaarboon-labo-ogsaydh + deeq elektaron + awooda iftiinka → Kaarbohaydarate + deeq elektaron ogsajiin
Habkan cunto samayska dhirtu wuxuu dhacaa wakhtiga maalintii sababtoo ah iftiinka falaadhaha qoraxda waa lagama maarmaan. Sidoo kale, habkani waxaa lagu sameeyn karaa nidaam loo yaqaano greenhouse oo iftiin fiican siin kara geedka. Habka samayska cuntada dhirta waa deeqaha koowaad ee Ogsajiinta ku dara hawoda. Markasta oo geedku cunto sameeysto ogsajiin ayuu sii daayaa, taasi oo dadka iyo xayawaanka kale neefsadaan.
Habka Bacariminta Geedka
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Inkastoo qaabka iyo dhismaha dhirtu kala duwan tahay, gebi ahaan geeduhu waxay u tarmaan qaab isku mid ah. In badan oo dhirta ka mid ah dabeeysha ayaa ka qeyb qaadata habka bacariminta, halka qaar kale soo jiitaan xasharaadka yaryar ka dibna lugaha ku qaadaan geed ilaa geed kale.
Geedo badan waxay leeyihiin ubax lab iyo dhedig ah oo ku kala yaala laamaha kala duwan ee geed isku mid ah, isla markaana ayaga ayaa isbacarimiya. Halka geedaha qaar leeyihiin ubax lab ah ama mid dhedig ah isla markaana isdhaafsadaan.
Ubaxa lab wuxuu ku yaalaa laamaha sare ee geedaha, halka kan dhedig ku sameeysan yahay laamo hooseeya. Taasi waxay suurto gelisaa in firida-tafiirtu (pollen) si fudud u gaadho ubaxa dhedig ayagoo hawada dhex maraya.
Sida caadiga ah, ubaxa dhirtu waxay sameeyaan tiro badan oo firida-tafiirta ah (pollen), sababtoo ah lama hubo midka ku hagaagaya ubaxa dhedig. Dhirta dabayshu bacarimiso ma lahan ubax qurux badan iyo macmacaanka soo jiita xasharaadka.
Si ka duwan taas, ayaa dhirta cayayaanku u kala qaado firida-tafiirta (pollen) waxay leeyihiin ubax waawayn oo midab qurux badan leh, isla markaasna badhtanka ayay ku leeyihiin dareere macaan; kuwaas oo soo jiita xasharaadka.
Firida-tafiirtu waa mid qoyaan leh oo ku dhegta lugaha xasharaadka iyo meel kasta ooy gaadhaan.
Sidoo kale, qaar kale waxay leeyihiin baadad u suurto gelisa ineey hawada dhex sabeeyaan, taas oo qaarkood safraan masaafo dhan ilaa 800km.
Noocyada Dhirta
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Beer
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Dhuldaaqsiimeed
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Keymo
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Keymuhu waa dhul baaxad balaadhan leh oo geedo badan iyo cows badan leh, kuwaas oo dabiici ama dad-beer ah. Tiro badan oo dhir nooceeda, dhererkeeda iyo qaradeedu kala duwan tahay ayaa noqonaysa Keyn.
Oogada sare ee dhulka waxaa ku yaala keymo aad u badan kuwaas oo ku fadhiya 9.4% dhulka dunida. Si kale hadaan u dhigno keymuhu waxay qariyaan 30% dhulka qalalan ee dunida.
Intaas uun kuma koobna ee waxaa jira keymo biyaha ku dhex yaala. Waxaa ka mid ah keynta kelp.
Keymaha dunida ugu weyn waxaa ka mid ah Keynta Tayga ee ku fidsan labo qaaradood, taas oo ka soo bilaabanta Kanada kuna fidsan dhamaan wadanka Ruushka, iyo Rainforest oo ku taala wadanka Brasil ee Koonfur Ameerika.
Isticmaalka Dhirta
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Sida cilmiga jiyoolojigu sheegay, Dhirta dabiiciga ah waxay oogada dhulka ku beeran tahay in ka badan 370 milyan oo sano.
Barashada cilmiga tirada, koritaanka, caafimaadka, isticmaalka iyo baaxada keymaha dhirta caalamka waxaa loo yaqaanaa Silvicultur. Dhirta dadku beeraan si looga sameeyo cunto, dhar, agabka dhismaha, qurux ahaan iyo waxyaabo kale waxaa loo yaqaanaa Beer (plantation). Beeraha lagu beero khudaarta iyo midhaha waxaa lagu magacaabaa Beer-midho (orchard).
Dhul baaxad balaadhan leh oo geedo badan iyo cows badan leh, kuwaas oo dabiici ama dad-beer ah, waxaa loo yaqanaanaa Keyn (forest). Sidoo kale, deegaanada fidsan ee buuruhu ku yar yihiin isla markaana leh cows badan iyo geedo talanteel ah waxaa lagu magacaabaa Dhuldaaqsiin (savanna).
Guud ahaan, dhir badan ayaa ku taala oogada dhulka. Meelaha qaar aad ayay ugu badan tahay oo keymo waawayn ayaa ku yaala - keymaha ugu weyn dunida waxaa ka mid ah Rainforest oo ku taala wadanka Brasil ee Koonfur Ameerika iyo Tayga (Taiga) oo ku fidsan labo qaaradood oo kala ah Waqooyiga Ameerika iyo Ruushka. Dhamaan noocyada geedku faa'iido badan ayuu u leeyahay noolaha iyo deegaanka dhulka.
Nolosha dadku si toosan ayay ugu xidhan tahay dhirta, mar ahaan waa isha koowaad ee quudka (cunto), daawooyinka, agabka guryaha, dharka iyo sheeyo badan oo aadamuhu isticmaalo. Marka labaad, ayadoo isticmaalaysa Habka Samayska Cuntada dhirtu si joogto ah ayay hawada ugu dartaa neefta Ogsajiinta, midaas oo noole badan neefsado.
Waxa intaas dheer in dhirtu difaac u tahay carada ayadoo ka ilaalisa nabaad-guurka.
Cuntada
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Geeduhu waa isha ugu horeeysa ee soo saarta noocyo badan oo cuntada dadku quutaan maalin kasta. Khudaarta sida basasha, tamaandhada, besbaaska, toonta, saladhka, barandhada iyo kuwo kale oo badan; iyo midhaha sida muuska, liinta, tufaaxa, cambaha, saytuunka, timirta iyo in badan oo kale waxay ka mid yihiin dhirta loo beero ganacsi ahaan ee caalamka oo dhan laga cuno.
Intaas waxaa dheer, dhirta waxaa laga sameeyaa sheeyo badan oo cuntada lagu darsado, waxa ka mid ah sonkorta, daqiiqda ama burka, saliida, shaaha, koofiga iyo in badan oo kale. Intaas waxaa dheer, noocyo badan oo geedaha ka mid ah waxay udug iyo caraf u sameeyaan cuntada, tusaale ahaan, heylka, qorfaha iyo carfiyayaasha kale.
Dhinaca kale, in badan oo dhirta ah waxay leeyihiin ubax leh dheecaan macaan (nectar) kaas oo xasharaadka soo jiita. Shinidu waxay ururisaa dheecaankaas macaan ka dibna ka sameeysaa malabka oo ah wax dadku cunaan. Sidoo kale, caleenta iyo laamaha dhirta waxaa quuta xoolaha dadku dhaqdaan kuwaas oo cunto iyo cabitaanba siiya aadamaha.
Shidaal
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Qalabka Dhismaha
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Agab
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Dhirta qaar ka mid ah, sida geedka dunta (cotton tree) waxuu soo saara midhaha dunta, taas oo la warshadeeyo ka dib laga sameeyo noocyo badan oo dhar ah.
Qoryaha iyo alwaaxyada laga soo guro dhirta waxaa laga sameeyaa agab badan, kuwaas oo dadku isticmaalaan si nolosha u fududaato. Agabka laga sameeyo dhirta waxaa ka mid ah: miisaska, kuraasida, kabadhada, sariiraha, weelka wax lagu cuno iyo waxyaabo kale oo badan.
Faa'iidooyin Kale
[wax ka badal | wax ka badal xogta]Abuuridda
[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Maqaalkan waa la bilaabay. Hadii aad wax ka taqaanid fadlan ka caawi Wikipedia in aad Wax ku dartid. Qoraalkaagu ha noqdo mid faa'iido leh oo dhexdhexaad ah.