Xajaaj bin yuusuf
Xajaaj bin Yuusuf Al-Saqafi (Afka Carabiga; الحجاج بن يوسف الثقفي) waa gudoomiyaha Umawiyiinta ee Ciraaq iyo Xijaaz, waxa uu noolaa ( هـ 41 - 95 = 660 - 714م) waxa uu caan ku yahay dulmigiisa badnaa iyo dilkiisa dadka. Cabdi Malik ayaa u dhiibay hogaaminta ciidankiisa, waxa uu kula dagaalamay ibni zubeyr Makka ilaa uu ka dilay, ka dib waxa uu noqday gudoomiyaha Xijaas, hadana waxa loo badalay maamulka Ciraaq iyo Mashriq oo dhan, labaatan sano uu xilkaaas haayay wuxuu daacdnimo dhab u muujiyay khulafada Umawiyiinta, waxa uuna dilaayay cid kasta oo daacadood ka baxa.
Taariikh Nooleydkiisa[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Dhalasahdiis iyo Barbaaridiis[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Xajaaj bin Yuusuf Al-Saqafi waxa uu ku dhashay magaalada Daa'if oo tolkiisa reer Saqiif dagi jireen sandkii 41H ee loo yqiinay sanadkii midnimada, Hooyadii waxaa la oran jiray Faarica binti Humaam bin Curwa bin Mascuud Al-Saqafi, awowgii Curwa bin Mascuud waxa uu ahaa saxaabi caan ah Daa'if ayuuna ku shahiiday asiga oo dadka diinta ugu yeeraayo.
Xajaaj magaciisa hore waxa uu ahaa Kuleyb mar dambe ayaa Xajaaj loo bixiyay, waxa uu ku koray Daa'if Qur'aanka iyo xadiiska ayuu bartay yaraantiisa, ka dib dhalinyarnimadiisa waxa uu soo noqday macalin ciyaalka bara Qur'aanka iyo culuumta diinta, aabihiis ayaana shaqadaan horay u soo haayay, laakin Xajaaj shaqadaan kuma qanacsanayn oo wuxuu hamigiis ahaa siyaasad. Xajaaj waxaa kale uu soo qabtay shaqooyin badan sida ceelasha inuu soo qoday [1] iyo inuu qoosaar ari raac soo noqday [2]
Bilaawgiisa siyaasadeyd[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Mudo ka dib Xajaaj iyo aabihiis way isaga tageen sahqadoodii macalinmo waxa ayna qeyb ka noqdeen ciidanka Umawiyiinta, Marwaan ayee kala qeyb qaateen dagaaladii uu ka galay Shaam iyo Masar, sanadkii 65H ayuu Marwaan diray ciidan uu Xubeysh hogaaminaayay oo u socday qabsashada Xijaaz, Xajaaj iyo aabihiisa ayaana qeyb ka ahaa ciidanka [3][4], ciidanka ibni zubeyr ayaa kula dagaalamay Rabda, waxaana gaaray ciidaanka Shaam jab aad u weyn, Xubeysh iyo badanaa intii la socotay way wada dhinteen, Xajaaj iyo aabihiis ayaa orod ku baxsadeyn, Xajaaj waxa uu dhihi jiray jabkaas asiga oo ka hadlaayo [5][6][7]
Alla xumaan badanaa jabka, aniga iyo aabahay ciidankii Xubeysh ayaa ku jirnay waan jabnay, 30 Mayl ayaan ordaynay ilaa faraska ka joogsaday, waxey nala ahayd in warmaha cadawga ay nadaba joogaan.
Xajaaj waxa uu ku biiray ciidankii shurdada ay hoos imaan jiray Ruux bin Zinbaag, waxa uu muujiyay xamaasad iyo hawl karnimo taasi oo ka dhigtay inuu ka hhelo Ruux bin Zinbaag agtiisa soo dhaweyn iyo dalacsiin, markii dambe waxa uu Ruux u gudbiyay khaliifka Umawiyiinta Cabdi Malik bin Marwaan.
Xaalka ciidanka shurdada ma fiicnayn mana ahayn kuwo nadaamsan, Cabdi Malik waxa uu aad uga murugsanaa cidii oo u dhiibi lahaa, Ruux bin Zinbaag ayaa u soo bandhigay Xajaaj, Cabdi Malik ayaana u magacaabay booskaas, Xajaaj waxa uu aad ugu xad gudbay ciqaabida kuwa khilaafa waxa uu nadaamiyay armaha shurdada, mana lagu arkin habacsanaan iyo baashaalkii horay lagu ogaa. Koox raacsanayd Ruux bin Zinbaag ayuu ku arkay Xajaaj maalin ayagoo wax cunaya xiliga shaqad wuu ka reebay laakin kama joogin, waxa uu amray in la xabiso oo aqladood la gubo, Ruux bin Zinbaag ayaa uga dacwooday Khaliifka, laakin Xajaaj waxa uu dhahay «Amiirka Mu’miniintow adiga ayaad sameesay, aniga gacantaada ahay iyo jeydalkaaga» Cabdi Malik waxa uu la dhacay jawaabta Xajaaj, qiimhiisa ayaa agtiisa ku sii weynaaday.
La dagaalanka ibni zubeyr[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Go'doominta Makka[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Cabdi Malik markii uu goa'ansaday inuu u baxo la dagaalanka Muscab ibni zubeyr Xajaaj waxa uu qeyb ka noqday ciidankii baxaayay, dadka reer Shaam ayaa ahaay dagaalada inay ka hari jireen, Xajaaj waxa uu ka dalbay khaliifka inuu fasax u siiyo, waana laga yeelay, waxa uu iclaamiyay xajaaj in qofkastoo awooda qaadista hubka oo sedex bari gudahood ku bixin uu muteysan doono dil, gurigiisa la gubi doono hantidiisa laga qaadan doono, ka dib Xajaaj waxa uu kormeeray xaafadaha, mid ka mid ah dadkii amarkiisa jabiyay ayuu dil ku fuliyay dhamaan intii kale ayaana qasab ugu hogaansamay.
Sandii 72H Cabdi Malik waxa uu ka adkaaday Muscab Ciraaqna waxa ay hoos imaaday xukunkiisa, ka dib Cabdi Malik waxa uu xooga saaray soo afraida ibni zubeyr oo Makka ku sugnaa, waxa uu diyaarshay ciidan xoogan Xajaaj ayuuna u xilsaaray hogaamintooda [8], Xajaaj waxa uu ciidankiis la tagay Daa'if, khaliifka ayuuna ka sugaayay ciidamo dheeraad ah, ciidamo isdaba joog ayaa loo soo diray ilaa uu ka xoogeystay, ka dib wuxuu usoo dhaqaaqay Makka, Xajaaj iyo ciidankiisa ayaa go'doomiyeen Makka bilaawga bisha Carafo 72H, waxayna ka jareen raashiinka iyo biyaha, waxey saarteen buurta Abuu Qubeys shan manjaniiqyo, koox xabshi oo la socotay ayaana ka juqeenaayay Makka meel kasta, waxey dileen dad badan, dhagaxda qaar ayaa ku dul dhacaayay Kacbada [9], Xajaajna waxa uu ku qeylinayay inay kusii wadaan [10].
Ibni zubeyr iyo dadkii raacsanaa waxaa qabatay baahi daran heer ay qashaan fardahooda [11], Go'doonka markii uu sii daba dheeraaday waxaa ibni zubeyr ka tagay badanaa taageerayaashiisa, Xajaaj ayaana iclaamiyay amaan inuu siinaayo cid kasta oo isdhiibta xitaa ibni zubeyr laftiisa, laakin ibni zubeyr wuu diiday inuu aqbalo amaankiisa wuuna dagaalamay inkastoo laga kala tagay ilaa laga dilay 17 Jumaada Awal 73H, waxaana lala dilay Cabdulaahi bin Mudiic iyo Cabdulaahi bin Safwaan [12], kadib go'doon socday ku dhawaad lix bilood.
Xajaaj iyo Asmaa binti Abii Bakar[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Markii la dilay ibni zubeyr waxaa la gooyay madaxiisa Cabdi Malik bin Marwaan ayaana loo diray [13], Xajaaj waxa uu ka lalmiyay jirkiisa kale gudaha Makka
Xajaaj waxa uu ka dalbay Asma binti Abii Bakar hooyada ibni zubeyr oo markaas nooleyd inay u timaado balse wey ka diiday, Xajaaj ayaa u tagay waxa uuna ku dhahay "ka waran hee sidaan u galay cadawga ilaahay" Asma ayaa ku dhahday "Adiga aduunyadiis ayaa ka haleysay asna aakhiradaada ayuu kaa haleeyay, waxaase isoo gaaratay inaa leydahay inanka tii labada suun lahayd, Haa walaahi waa aniga midaas, mid waxaa ugu koryeelaayay cuntada Nabiga scw iyo cuntada Abii Bakar gaadiidka, kan kale waaba suunka naagta oo maba ka maaranto, eese Rasuulka scw ayaa nooga sheekayay reer Saqiif inay ku jiraan mid beenaalo ah iyo mid dadka laaya, kan beenaalaha waa aragnay -Mukhtaar- kan dadka laaya adi mooye cid kale u maleen maayo" Xajaaj wuu ka istaagay hadalna kuma celin [14].
Cabdi Malik markii uu warkaas gaaray waxa uu canaantay Xajaaj asiga ku leh "Maxaa ka rabtaa gabarta ninkii wanaagsanaa" waxa uuna faray wiilkeed inuu u dajiyo [15], Asma ayaa qaadatay meedka wiilkeyd wey dhaqday wey ku dukatay wayna duugtay, maalmo yar ka dib ayadana way dhimatay [16]
Gudoominimada Xijaas iyo soo celinta dhismaha Kacbada[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Guulaha uu gaaray ka dib Cabdi Malik ayaa ugu abaal guday inuu u magacaabay gudoomiyaha Xijaas, Yaman iyo Yamaama [17].
Sanadii 74H Xajaaj waxa uu u qoray Cabdi Malik "ibni zubeyr waxa uu kacbada ku daray waxaan kamid ahayn, albaab cusubna wuu soo kordhiyay" Cabdi Malik ayaa ugu jawaabay "Albaabka galbeed ood, kana dumi waxa oo ku daray oo Xijriga ah" Xajaaj waxa uu ka dumiyay Kacbada lix dhudhunood asiga oo ku celiyay dhismihii Qureysh, albaabka galbeedna wuu ooday, wuxuuna u sameeyay albaabka bari labo farqo. Cabdi Malik muusan ogeyn Xadiiskii Caa'isha, markii loo sheegay wuxuu jeclaystay inuu sideed ku dhaafi lahaa [18].
Xajaaj inta uu ahaa gudoomiyaha Xijaas waxa uu kula dhaqmay dadka reer Madiina gaar ahaan Saxaabada hab dhaqan aad uxun [19], Sanadkii 75H ayuu Cabdi Malik booqasho ku yimid Xijaas waxa uuna xilka ka qaaday Xajaaj kadib markii laga soo gudbiyay cabashooyin badan.
Gudoomiyaha Ciraaq[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Ciraaq waxay ahayd meel aad looga neceb yahay Umawiyiinta mar walbana kacsanaan ayaa ka jirtay, Cabdi Malik wuxuu arkay Xajaaj inuu yahay qofkii ku haboonaa maamulideed sanadkii 75H ayuuna u magacaabay, Xajaaj wuxuu galay Ciraaq asiga oo afka u duuban yahay minbarka ayuu fuulay, cambaar ayuu aamusay mar dambe ayuu wajigiis feyday oo soo jeediyay khudbad goodis xambaarsan cidkasta oo marada khaliifka ka hor timaado, waxaana hadaladiis ka mid ah
Reer Ciraaqow walaahi waxaan arkaa madaxyo bislaadeyn oo soo dhawaatay gurashadood anigaana sameynaayo, walaahi waaba anigoo dhiiga uga jeeda cimaamadaha iyo gararka [20].
Wuxuu faray dadka inay u baxaan la dagaalanka khawaarijta oo Muhalab ku howlanaa, asigoo wacad ku maray in qofkii ka gadaal mara sedex bari in la dilaayo. Dhab ahaantii Xajaaj wuu fuliyay goodiskiisa wuxuu dilay dad badan oo gadaal mareen oo ka mid ahaa Cumeyr bin Daabi, waxeyna ciidanka dhan u dhaqsadeyn Muhalab xagiisa, markii uu hubsaday Xajaaj xasiloonida Kuufa wuxuu aaday Basra si lamid ah reee Kuufa khudbad kulul ayuu jeediyay wuxuu dhahay "Aniga waan digaa kadib ma cudur daarayo, waan goodinaa kadib ma cafinaayo" reer Kuufa ayagana wuxuu faray inay u baxaan la dagaalanka khawaarijta, waxaa lookeenay nin sheegtay cudurdaar, balse Xajaaj kama dhageysan wuxuu faray in la dilo, dadkii dhan ayaa ka naxay oo baxeyn. Laakin ibni jaawurdi nin la dhaho iyo koox yar oo raacsanayd ayaa ka amar diidayn, gaar ahaan markuu sheegay Xajaaj inuu dhimaayo mushaaraadka dadka, waxey sameeyeen kacdoon oo Xajaaj laftiisa halis galay, balse markii wuu ka adkaaday wuuna wada dilay dhamaan intii ku lug lahayd [21].
Muhalab wuxuu la galay khawaarijta Azaariqada dagaalo badan oo daba dheeraaday, Qadri bin Fujaa'a ayaa ahaay inuu ka dhisay Asfahaan, Ahwaaz iyo Karmaan dawlad u gaar ah, waxa uuna isku magacaabay Amiir Mu'miniin [22], mar ayuu jab xun kala kulmay Muhalab xagiisa, Khilaaf ayaana soo dhax galay kooxdiisa Azaariqada wayna kala qeybsameen, ugu dambeyn sandkii 78H ayaa lagu dilay Qadri bin Fujaa'a dagaal dhex maray asaga iyo ciidan uu watay Sufyaan bin Abrad, waxaa dilay Sawra bin Abxar [23], Ama jacfar bin cabdiraxman sida riwaayaadka qaar xustay [24].
La dagaalanka Khawaarijta[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Sanadii 76H wuxuu diray Xajaaj shan kamid talyaashiisa see ula dagaalmaan Shabiib Al-khaariji, waxey guusha raacday Shabiib oo dhamaantood ka wada adkaaday, kadib wuxuu Shabiib ka soo tagay Mowsil asigoo raba Kuufa, Xajaaj oo markaas Basra joogay ayaa dhaqso Kuufa ku imaaday, wuxuu ku gambaday Qasriga imaarada, asigoo ka baqaya la kulanka Shabiib, dhanka kale Shabiib oo la jiraan hooyadiis juheyza iyo xaaskiis Gazaala waxey galeen Kuufa, Gazaala waxey ahayd inay horay ugu nadartay Masjidka Kuufa inay ku tukato labo rakaco oo ku aqrinaydo "Al-Baqra" iyo "Al-Cimra" wayna oofisay nadarkeed, waxey arimtaas hadal hayn badan ka dhalisay gudaha Kuufa, dadka reer Kuufa ayaa dhahaayeen
Way oofisay Gazaala nadarkeed
Rabiyow ha u dhaafin dambigeed
Shabiib iyo kooxdiisa waxey sii wadeen weerarada, labo sano gudahood waxey jabiyeen labaatan ciidan oo soo diray Xajaaj, mar labaad ayuu Shabiib galay Kuufa asigoo wata kun dagaal yahano ah, waxaa la jirtay Gazaala oo laba boqol naag oo ciidan hogaaminaayso, waxey tageen masjidka, Gazaala ayaana uga khudbeysay dadkii joogay, Cabdi Malik ayaa soo diray ciidan reer Shaam ah oo la dagaalama Shabiib, waxeyna awoodeen inay jabiyaan Shabiib, Gazaala ayaana lagu dilay dagaal ka dhacay Kuufa agteed [25], Shabiib asaga markii la jabiyay wuxuu ku dhacay biyaha wuuna dhintay [26], ciidankiisa ayaana kala tagay.
Kacdoonkii Ibni Ashcas[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Mid kamid ah kacdoonadii gilgilay Xajaaj iyo guud ahaan Umawiyiinta wuxuu ahaa kii uu hogaaminayay Cabdiraxmaan bin Ashcas 81H,
Sanadkii 80H ayee ahayd markii Xajaaj uu diray ciidan aad u badan oo la dagaalama Rutbiil boqorka Turkida, waxaana madax ka ahaa ciidanka ibni Ashcas, ciidanka muslimiinta waxey ahaayeen inay furteen magaalooyin badan, gudaha ayeena u galeen dhulka Rutbiil, markii dambe wuxuu arkay ibni Ashcas inuu joojiyo furashooyinka oo hagaajiyo inta la furtay dheefteena ku xoogeysto kadib sanadka soo socda uu sii wado jihaadka, Xajaaj fikirkaas kuma qancin wuxuu ku tilmaamay ibni Ashcas fuleey baqdin hayso, asigoo faray inuu sii wado dagaalka ama xilka uu ku wayni doono. Ibni Ashcas aad buu uga xanaaqay wuxuu ku dhahay ciidankiis "Xajaaj wuxuu rabaa meelo halis ah inuu nagu tuuro, anigana ma adeecayo, taladu waa midaa idinka soo jeedisaan" waxey wada dhaheen ciidankii dhan ma adeecayno cadawga ilaahay Xajaaj, hadana Cabdi Malik ayee ku dareen asna, intaas ka dib ibni Ashcas wuxuu la hishiiyay Rutbiil, Ciraaq ayuuna la soo aaday ciidankiisa, dadka reer Ciraaq ayaa bilaabeen kacdoonka inay taageeraan waxaa ugu horeeyay Culumada Taabiciyiinta oo aad ugu soo horjeedeen siyaasada Xajaaj. Ciidanka ibni Ashcas ayaa aad u faro batay waxey gaareen 32 kun oo fardooley ah iyo 120 kun oo lugleey ah.
Xajaaj wuxuu u qoray Cabdi Malik inuu gurmad u soo gaarsiiyo, Cabdi Malik wuxuu soo diray ciidan iyo hanti, Ciida Carafo ayaa dagaal xoogan wuxuu ka dhacay Tustur waxaana looga adkaaday Xajaaj, wuxuu damcay Xajaaj inuu aado Basra oo dib u soo habeeyo ciidankiisa balse ibni Ashcas iyo ciidaankiisa daba galeen, Xajaaj wuu ka cararay Basra, kacdoon wadayaasha ayaana galeen, ibni Ashcas wuxuu u jeediyay reer Basra khudbad oo aad ugu booriyay la dagaalanka Umawiyiinta, Aad ayuuna u balaartay kacdoonka culumada ayaana taageereen.
Mar kale Xajaaj wuxuu dib u soo aruuriyay ciidamadiis bisha Muxarram 83H ayuuna weerar rogaal celin ku qaaday Basra, aad ayuu u kululaaday dagaalka, waxaa markii dambe guusha raacday Xajaaj iyo ciidankiisa oo Basra dib u qabsadeen, halka ibni Ashcas iyo ragiisa ay galeen Kuufa, dadka reer Kuufa ayaana la mubaayacoodeyn, wuxuu dib uga soo kabaday ibni Ashcas jabkii gaaray, mar kale ciidan ku dhaw 200 kun ayuu Der Jamaajim meel dhaho la yimid ciidankii Xajaaj ayee is hor fariisteyn,
Cabdi Malik markii uu arkay xaalka Ciraaq faraha inuu ka sii baxaayo oo cadawga islaamka ay ku dhiiradeyn muslimiinta wuxuu isku dayay dajinta kacdoon wadayaasha, walaalkiis Muxamad bin Marwaan ayuu waraaq ugu soo dhiibay oo ku leeyahay "Hadaa ku qanceysiin Xajaaj in la casilo waa casileynaa waxaana booskiis yeelaynaa Muxamad bin Marwaan, Cabdiraxmaan bin Ashcas wuxuu leeyahay magaaladoo jeclaado inuu xukumo" Xajaaj aad ayuu u dhibsaday hadalkaan wuxuu uga digay Cabdi Malik inuu fuliyo dalabaadkood, laakin Cabdi Malik wuu ku adkeestay, ibni Ashcas wuxuu ugu yeeray dadka inay aqblaan maadaama dhiiga daadanaayo joogsanaayo, laakin kacdoon wadayaasha si buuxda ayee u diideen waxey u arkeen Cabdi Malik inay daciifnimo ka keentay. Cabdi Malik markii laga diiday bandhigiis wuxuu faray Xajaaj inuu sii wado dagaalka.
Waxey labada ciidan is hor fadhiyeen maalmo badan waxaana maalin walba dhex maraayay dagaalo joogto ah, Sanadkii 83H ayaa soo gashay walina lama kala bixin, ciidanka ibni Ashcas ayaa ku gacan sareeyay dagaalka badanaa, waxey jabiyeen Xajaaj in ka badan 80 jeer, laakin Xajaaj wuu mitiday meeshiisna kama dhaqaaqeen, wuxuu ahaa xoogaa horey inuu ugu durqaayo ilaa markii dambe uu ka go'aansaday weerar xoogan inuu qaado, wuxuu la beegsaday kooxda Qurraada oo wax badan ka laayay, kadib ciidankii ibni Ashcas way kala daateen mid kasta dhinac ayuu u cararay, Xajaaj wuu sii bursaday ilaa uu ka soo ceshaday dhamaan meelihii ay qabsadeen, ibni Ashcas asaga wuxuu magan galayo weydiistay Rutbiil waana la qaabilay, Xajaaj wuxuu u goodiyay Rutbiil asigoo leh «Walaahi hadaa ii soo dhiibin ibni Ashcas waxaa kuu soo diraa ciidan hal milyan ah oo dhulkaada kharibo» Rutbiil wuxuu kula hishiiyay Xajaaj 10 sano oo hishiis nabad galyo ah iyo inuu bixiyo sanadkii 100 kun oo kharaaj ah, intaas ka dib wuxuu dilay ibni Ashcas madaxiisa ayuuna u diray Xajaaj.
Furashooyinkiisa[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Markii Xajaaj uu ka soo dhamaaday kacdoonada gudaha wuxuu u jaheestay furashooyinka dhulal cusub, Sanadkii 87H Quteyba bin Muslim ayuu u magacaabay hogaaminta ciidanka Khuraasaan [27], Quteyba wuxuu bilaabay furashada dhulka Maa Waraa Nahri wuxuu furtay Bukhaara iyo Balakh 90H, Samraqanda 93H, Kaabul 94H, wuu sii waday Furashooyinkiisa ilaa uu ka gaaray kaashgara xuduudka Shiinaha 96H, Boqortooyada Shiinaha ayuu ku qasbay inay bixiso jisyo, Quteyba waxaa xilka laga qaaday markuu talada la wareegay Suleymaan bin Cabdi Malik 96H.
Xajaaj waxa uu sidoo kale diray Muxamad bin Qaasim 89H, soo u furto dhulka Sinidi ee Hindiya ka tirsan, Muxamad bin Qaasim wuxuu dagaalo la galay oo adkaaday Daahir boqorka Sindi, wuxuu furtay magaalada Dubeyl (maanta Karaaji) 93H [28].
Daahir dagaal kale ayuu kula galay muslmiinta wabiga Muhraan agtiisa, waxey adeegsadeen ciidankiisa Maroodiyo, laakin Muxamad bin Qaasim ayaa jabiyay hadana, Daahir laftirkiisa ayaana lagu dilay dagaalka [29], kadib waxey muslimiinta furteen 94H Multaan oo ahayd magaaloooyinka Sinidi tan ugu muhiimsan, waxaana si buuxdo loogu Dhamaan dhulka Sindi Dawlada Umawiyiinta.
Wax qabadkiisa[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Mudada dheer ee gudoomiye ka ahaa Ciraaq wuxuu galiyay dadaalo badan hagaajinteeda xaga bulsho iyo maamulba, taasi oo muujinaysa howl karnimadiisa, wuxuu faray inaa loo barooran dadka dhintay, iyo in la dilo eeyaha jidadka wareega, wuxuu reebay in lagu kaadiyo ama lagu saxaroodo meelaha guud, sidoo kale wuxuu mamnuucay khamriga asiogoo faray in lagu daadiyo meeshii lagu arko. Ciraaq markii uu soo galay ma lahayn wabiyadeed buundooyin wuxuu faray in la dhiso, booyado ayuuna ka sameeyay Basra agteed oo keediyo biyaha roobka, wuxuu sidoo kale wuxuu faray ceelal in laga qodo wadooyinka si musaafirka uga cabo. Dhanka beeraha wuxuu ku sameeyay hagaajin wabiyo iyo kanaalo ayuu u qoday, wuxuuna ahaa garab inuu siinayo beeraleyda [30].
Xajaaj wuxuu ahaa inuu si heer sare leh u xulanaayo shaqaalihiisa uu adeegsado, wauxuu xulan jiray dad u qalma oo karti leh, wuuna kontorooli jiray. Siyaasadiisa adadag waxey horseeday amni gudaha ah, tuugada iyo mooryaanta ayaa ahaay in gacamaha laga jaraayo.
Dhimashadiisa[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Wuxuu dhintay Xajaaj bin Yuusuf 25 ka bisha Ramadaan sanadii 95H, waxaana sabab u ahayd dhimashadiis cudur caloosha uga dhacay, magaalada Waasid uu dhisay ayaana lagu duugay, waxaana la qariyay qabrigiisa.
Waxaa la sheegaa sakaraadka markuu soo fuulay inuu dhahay "Rabiyow ii dhaaf, Dadka waxey moodeen inaadan sameyneen" [31][32]
Shaqsiyadiisa[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Xajaaj waa tusaalaha taliye kasta oo jabaar ah, daalim ah, wuxuu aad u daadin jiray dhiiga dadka xataa sabab iska fudud, wuxuu yiri mar "Walaahi hadaa nii faro iridkaan inaa k baxdaan oo kaas kale ka baxdaan dhiigiin wuu ii xalaal noqon lahaa" wuxuu ku wariyay Tirmidi sunankiisa "Waxaa la tiro koobay inta uu Xajaaj kuxun dil ku fuliyay 120 kun ayeena gaareen". Xajaaj asaga wuxuu ka aaminsanaa dadkaa uu dilaayo inuu Alla xagiis ugu dhawaanayo,
Wixii laga dhahay[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Caasim bin Abii Najuud wuxuu dhahay: "xurmo Alla uu lee yahayoo dhiman uusan Xajaaj dilaacin ma jirto"
Cumar bin Cabdi Caziiz asna wuxuu dhahay: "Hadey umadkasta kooda ugu xun la imaan la hayd oo anagana Xajaaj la imaan la hayn waa ka badin la hayn" [33]
Al-Dahabi wuxuu ka dhahay Xajaaj "wuxuu ahaay mid dulmi badan, jabaar ah, Naasibi ah, oo dhiigya cab ah" [34]
Xasan bisri wuxuu dhahay "Xajaaj waa cadaab Alle, mana ku celin kartaan cadaab Alle gacmihiina ee kaalmeysta tadaruc iyo Alla tuug" [35].
Gaaleysiinta Xajaaj[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Culumo badan ayaa ku tagay gaaleysiinta Xajaaj ayagoo cuksanaya hadala qaar oo loo nisbeeyo Xajaaj, waxaa la sheegaa Xajaaj mar inuu ku dhahay khudbadiisa "Ninka qofka uu cidiisa wax uga dirsaday miyaa darajo sareeya mise qofka uu cidiisa ku dhaaftay" Hadalkaan ayaa laga dheehan karaa hadii uu sax yahay Xajaaj inuu aaminsanaa khilaafada inay sareyso nabinimada, taasi oo gaalnimo ah. Mid kale oo loo cuskaday gaaleysiintiis waa inuu aad u inkiri jiray Qirada ibni Mascuud waxa uuna dhihi jiray "Qur'aan maahan, cidaan ku arko oo aqrinaydo waa dilaa, walaahi waan ka tiraa Musxafka laf doofaar aaba uga tiree". Saciid bin Jubeyr mar la weydiiyay maxaa ugu kacdeen Xajaaj? wuxuu ku jawaabay "Walaahi kuma aana kicin ilaa uu ka gaaloobay" Culumada kale ee aaminsanaa gaalnimadiis waxaa ka mid ahaa Shacbi, Mujaahid iyo Jasaas.
Dhaxalkiisa[wax ka badal | wax ka badal xogta]
inkastoo suurada Xajaaj ee quluubta muslimiinta uga tagay tahay mid madow hadana waxaa jiro wax qabadyo aad u waawyn oo lahaa Xajaaj kuwaas oo ilaa maanta lagu xasuusto sida
Magaalada Waasid[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Magaalada Waasid waxaa dhisay Xajaaj qiyaastii 78H ilaa 86H, wuxuuna ka dhisay meel u dhaxaysa magaalooyinka Basra iyo Kuufa, Sababtoo u dhisay waxey ahayd inay xarun milatari u noqoto ciidanka reer Shaam oo garab weyn u ahaa Xajaaj, wuxuu ka dhisay Qasri aad u weyn iyo xabsigiisa Diimaas, sidoo kale shan albaabood ayuu u yeelay oo magaalooyin hore ka soo fujiyay.
Shaqlida Qur'aanka[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Mid kamid ah howlaha ugu muhiimsan ee Xajaaj lagu xuso waa sida uu u daneen jiray Quraanka, wuxuu ahaa xarfaha Quraanka inuu dhibciyay oo calaamado u yeelay Nasar bin Caasim ayuu u xilsaaray [36], Xajaaj wuxuu u qeybiyay Quraanka jusas, sidoo kale calaamado ayuu yeelay Musxafka oo tilmaanaya Nus ama Sulus ama Rubuc [37], wuxuu qoray musxafyo badan oo loo kala diray magaalooyinka, Qirada Cusmaan ayuu si adag dadka ugu xambaari jiray wuxuu dhihi jiray "Cidaa ku arko Qirada ibni Mascuud waan dilaa".
Carabiyeenta lacagaha iyo diiwaanka[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Sanadkii 695, Xajaaj wuxuu bilaabay samaynta qadaadiicda cusub ee dahabka iyo qalinka, taas oo ka badashay qadaadiicda Ruum iyo Faaris oo ilaa markaas la isticmaali jiray. Kuufa iyo markii dambe Wasid ayuu ka dhistay naxaas, wuxuuna soo saaray ciqaab adag oo la saarayo dadka been abuurka ah. Shilimaadka cusub waxaa ku jiray magaca Allaah , waxaana markii hore ka soo horjeestay culimo badan oo ku doodayay in sidoo kale loo adeegsan doono gaalo, laakiin si degdeg ah ayey ugu guulaysteen "waxay gacan ka geysteen kor u qaadista wareegga lacagta iyo xasilinta xaaladaha dhaqaale" (Dietric). [20] Al-Xajjaj waxa kale oo uu amray in diiwaanka cashuuraha oo wali Af-Faarisi ahaa loo tarjumo afka Carabiga si uu shakhsi ahaan u kormeero.
Xigasho[wax ka badal | wax ka badal xogta]
Maqaalkan waa la bilaabay. Hadii aad wax ka taqaanid fadlan ka caawi Wikipedia in aad Wax ku dartid. Qoraalkaagu ha noqdo mid faa'iido leh oo dhexdhexaad ah.
- ↑ ابن عبد ربه، العقد الفريد، ج 5، ص 31
- ↑ ابن نباتة، سرح العيون في شرح رسالة ابن زيدون، ص 170.
- ↑ أنساب الأشراف، البلاذري، المجلد السادس ص 289. Archived 2021-10-27 at the Wayback Machine
- ↑ الكامل في التاريخ، ابن الأثير الجزري، المجلد الثالث ص 273.
- ↑ جمهرة أنساب العرب، ابن حزم الأندلسي، المجلد الأول ص 38. Archived Juun 22, 2016 // Wayback Machine Archived 2016-06-22 at the Wayback Machine
- ↑ أنساب الأشراف، البلاذري، المجلد السادس ص 291. Archived 2022-09-15 at the Wayback Machine
- ↑ تاريخ مدينة دمشق، ابن عساكر، المجلد الثاني عشر ص 87. Archived 2022-09-14 at the Wayback Machine
- ↑ أخبار مكة و ما جاء فيها من آثار. مكتبة الأسدي، الطبعة الأولى 2003، ص296
- ↑ سيد أمير علي , مختصر تاريخ العرب , ص 81.
- ↑ Template:استشهاد ويب
- ↑ أنساب الأشراف للبلاذري - ج2 ص414 Archived Oktoobar 2, 2018 // Wayback Machine Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine
- ↑ البداية والنهاية لابن كثير - أحداث سنة 73 هـ - مقتل عبد الله بن الزبير رضي الله عنه Archived 2018-01-15 at the Wayback Machine
- ↑ تاريخ الطبري - أحداث سنة 73 هـ - مقتل عبد الله بن الزبير (2) Archived Oktoobar 2, 2018 // Wayback Machine Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine
- ↑ Template:استشهاد ويب
- ↑ ابن كثير الدمشقي، البداية والنهاية، مقتل عبد الله بن الزبير رضي الله عنه، جـ 8، صـ 375، موقع نداء الإيمان Archived 2019-05-11 at the Wayback Machine
- ↑ ابن كثير الدمشقي: البداية والنهاية، الجزء الثامن، أسماء بنت أبي بكر - على ويكي مصدر
- ↑ المسعودي، مروج الذهب، ج 3، ص 98.
- ↑ السبب في هدم الكعبة بعد الإسلام Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine
- ↑ البلاذري، أنساب الشرف، ج 6، ص 240.
- ↑ ابن عبد ربه. العقد الفريد. ووردت الخطبة، بمضمونها، وباختلافات يسيرة في النص في مراجع كثيرة.
- ↑ https://mk.iq/view.php?id=1574&ids=9
- ↑ Kala xiriir halkaan
- ↑ Template:استشهاد ويب
- ↑ Kala xiriir halkaan
- ↑ العبر ديوان المبتدأ والخبر لابن خلدون المجلد4
- ↑ Template:استشهاد ويب
- ↑ كتاب «قتيبة بن مسلم الباهلي» (الجزء 5 من «سلسلة فرسان الإسلام») لـ«خالد محمد خلاوي». ص11-12. الطبعة الأولى سنة 2001، من مكتبة العبيكان (الرياض، السعودية).
- ↑ Template:استشهاد بهارفارد دون أقواس
- ↑ كتاب «محمد بن القاسم» (الجزء 6 من «سلسلة فرسان الإسلام») لـ«خالد محمد خلاوي». ص18-23. الطبعة الأولى سنة 2001، من مكتبة العبيكان (الرياض، السعودية).
- ↑ البلاذري، فتوح البلدان، ص 290
- ↑ تاريخ دمشق (4|82).
- ↑ البداية والنهاية (9|138).
- ↑ ابن الأثير، الكامل في التاريخ، ج 4، ص 133
- ↑ Kala xiriir halkaan
- ↑ الطبقات لابن سعد (7/164) بإسناد صحيح.
- ↑ ابن كثير، البداية والنهاية، ج 9، ص 124
- ↑ ابن عساكر، تاريخ مدينة دمشق، ج 12، ص 116.